Parijs, Bibliothèque Nationale, Ms. Fr. 2695, f. 67v-68r (detail) door Barthélemy van Eyck

Barthélemy van Eyck

Boekverluchter van Vlaamse afkomst, mogelijk een neef van Jan van Eyck en Hubert van Eyck, werkzaam in de Provence in Frankrijk. Hij werd omstreeks 1415 in Maaseik geboren, dezelfde plaats waar de beroemde Vlaamse primitief Jan van Eyck, die overigens ook als boekverluchter werkzaam is geweest, werd geboren.

Barthélemy van Eyck emigreerde, in navolging van of samen met zijn stiefvader Pieter van Bijlandt, naar Frankrijk waar hij ging werken voor koning René d’Anjou van 1447 tot 1472 met de titel “peintre et valet de chambre”.

Barthélemy van Eyck was zowel verluchter als paneelschilder. De in opdracht van Pierre Corpici vervaardigde beroemde Annunciatie in de kerk van Madeleine in Aix-en-Provence kan wellicht aan hem, dan wel aan zijn broer Clément van Eyck worden toegeschreven.

Waarschijnlijk heeft Barthélemy van Eyck de verluchting uitgevoerd van de literaire werken van René d’Anjou (1408-1480), waaronder het Livre du Cuer d’amours espris, Le Mortifiement de vaine Plaisance, Le Livre des Tournois en La Théséide.

Parijs, Bibliothèque Nationale, Ms. Fr. 2695, f. 67v-68r door Barthélemy van Eyck

Barthélemy van Eyck en de Très Riches Heures

Mogelijkerwijze kunnen aan hem tevens enige kalenderminiaturen van de beroemde Très Riches Heures worden toegeschreven (Bellosi 1975; Brachert 1989, p. 49; König 1996, p. 75).

Met name een aantal bladen van de beroemde kalender van dit getijdenboek zijn volgens deze schrijvers hetzij volledig door Barthélemy van Eyck geschapen (f. 10v: oktober, f. 12v: december) hetzij begonnen door de Gebroeders van Limburg en later, in de jaren 1440, voltooid door hem (f. 5v: mei).

De folio’s 71v en 72 van dit handschrift bieden een overzicht van drie generaties van Franse boekverluchtingskunst: begonnen voor 1416 door de Gebroeders van Limburg en voortgezet door Barthélemy van Eyck in de jaren 1440, werd deze miniatuur uiteindelijk rond 1485 voltooid door Jean Colombe.

Overigens is de literatuur niet eenduidig omtrent de mogelijke bijdrage van Barthélemy van Eyck aan de kalender van de Très Riches Heures, zie König 1996, p. 78, noten 145 en 146, en recentelijk nog Chatelet 2000, p. 154-157.

Overigens wordt ook de tussenkomst van Barthélemy van Eyck bepleit (door König 1998 (2) ten aanzien van een aantal miniaturen uit een tweetal delen van beroemde Milaan-Turijn Getijdenboek (kerndeel: Parijs, Bibliothèque Nationale, ms. Nouv. Acq. Lat 3093.

Chantilly, musée Condé, Ms. 65, f. 5v: mei,10v: oktober, met op de achtergrond het Louvre, 12v: december

Identificatie van de Meester van Koning Renée, de Coeur Meester en de Meester van de Verkondiging van Aix als Barthélemy van Eyck

Pas in 1977 is het Avril gelukt de meesters met de noodnamen Meester van Koning Renée, de Coeur Meester en de Meester van de Verkondiging van Aix te identificeren met Barthélemy van Eyck, zulks op grond van een vroeg werk, zijnde het getijdenboek in New York, Pierpont Morgan Library, Ms M 358.
Dit in de regio van Aix-en-Provence rond 1445 ontstane getijdenboek bevatte werk van de Meester van Koning Renée en de tot dan alleen als paneelschilder bekende Provençaalse kunstenaar Enguerrand Quarton. Op basis hiervan kwam Avril 1977 tot zijn voormelde identificatie. Het was vervolgens een gelukkig toeval dat Sterling in 1983 een document terugvond waaruit het persoonlijke contact tussen Barthélemy van Eyck en Enguerrand Quarton in Aix-en-Provence rond het genoemde jaar 1445 bleek: beide kunstenaars traden op 19 januari 1444 samen als getuigen op (“Actum Aquis in domo habitationis magistri Petri Borderii pictoris. Testes magister Bartholomeus de Ayck pictor et Engranetus Cartoni habitatores dicte civitatis Aquensis”). Dat blijkens dit document Barthélemy van Eyck, in tegenstelling tot Enguerrand Quarton, reeds in 1444 de meestertitel droeg (“magister”), verklaart dat hij de belangrijke beginminiaturen in het handschrift in New York voor zijn rekening nam, en verklaart tevens dat Pierre Corpici hem zo’n belangrijke de opdracht gaf als het schilderen van de hiervoor genoemde Annunciatie van Aix-en-Provence.

Londen, British Library, Ms Egerton 1070, f. 5r: Jeruzalem, f. 53r: Memento Mori

Het Livre du Cuer d’amours espris

Dit meesterwerk van de West-Europese boekverluchting, geschilderd door de meest poëtische schilder van de 15e eeuw (Smeyers 1998), werd in 1457 voltooid door René d’Anjou, o.a. koning van Napels, Jeruzalem en Sicilië en hertog van Anjou (1409-1480). Dit boek van het in liefde ontvlamde hart is direct geïnspireerd op de Roman de la Rose.
Het allegorische middendeel van de roman wordt geflankeerd door twee korte boekdelen van werkelijkheid. René vertelt hoe hij zich op een avond te bed legt. Hij merkt dan dat Amor hem zijn hart ontneemt en het Désir overhandigt. Dan begint de eigenlijke roman. Na afloop daarvan ontwaakt René en betast vol angstige spanning zijn linkerborst: is zijn hart er nog of heeft Amor het hem werkelijk afgenomen? Hij roept zijn kamerdienaar die bij het licht van een kaars gelukkig tot de ontdekking komt dat er geen wond te zien is. Opgelucht grijpt René naar een stuk perkament om zijn droom op te schrijven.

De Cuer d’Amour is in zes handschriften bewaard gebleven. Het oudste daarvan wordt bewaard in Wenen, Osterreichische Nationalbibliothek, cod. 2597 en bevat zestien miniaturen, alle betrekking hebbende op het eerste deel van de tocht. Dichter en schilder schijnen in dit werk zozeer hand in hand te zijn gegaan dat men lange tijd heeft gemeend dat René d’Anjou niet alleen de schrijver van de roman maar ook de verluchter van haar miniaturen zou zijn geweest. Thans wordt echter Barthélemy van Eyck als de maker ervan beschouwd. De miniaturen zijn een hoogtepunt in de boekverluchting. De schilder weet achter de kleurrijke weergave van figuren en voorwerpen de sfeer voelbaar te maken waarbinnen het verhaal zich afspeelt.

Wenen, österreichische Nationalbibliothek, Cod. 2597, f 2r, 9r, 15r, 25v

Le Mortifiement de vaine Plaisance

René d’Anjou composeerde deze religieuze allegorie rond 1455. Het handschrift is in elf kopieën bewaard gebleven, waarvan er zeven zijn versierd met miniaturen, maar het origineel met miniaturen van Barthélemy van Eyck schijnt verloren te zijn gegaan. De zeven verluchte handschriften kunnen in twee groepen worden onderscheiden. De eerste groep van drie handschriften is van Vlaamse origine, onder meer verlucht door Loyset Liédet (Cambridge, Fitzwilliam Museum, ms. 165) en Jan Tavernier (Brussel, Koninklijke Bibliotheek, ms. 10308).

De tweede uit vier handschriften bestaande groep is van Franse origine en betreft het handschrift in Genève-Cologny, Sammlung Bodmer (Bibliotheca Bodmeriana), ms. Bodmer 144), verlucht door Jean Colombe, het handschrift in New York, Pierpont Morgan Library, ms. M 705, verlucht door de Meester van Jeanne de Laval, het handschrift in Berlijn, Kupferstichkabinett, ms. 78 C 5 en de vijf losse miniaturen in Metz, Bibliothéque municipale, ms. 1486. Volgens Pächt 1956 volgt de redactie van de eerste groep die van het origineel. Eveneens volgens Pächt 1956 ligt de hand van Barthélemy van Eyck (of, zoals door Pächt destijds nog genoemd, de Meester van de Coeur d’Amour Epris) niet ten grondslag aan de miniaturen uit deze tweede groep. Voor wat betreft de fragmenten uit het handschrift in Metz bestrijdt Avril in Avril & Reynaud 1993, nr. 128, deze zienswijze, waarbij hij tot de conclusie komt dat deze vijf bewaard gebleven miniaturen zijn vervaardigd door Jean Colombe naar voorbeelden van Barthélemy van Eyck, dan wel zijn begonnen door Barthélemy van Eyck en later voltooid door Jean Colombe.

De Chronique Cockerell

Barthélemy van Eyck is de schilder van een Chronique universelle, waarin de zes stadia van de wereld worden vertegenwoordigd middels een chronologische serie beroemde historische personages, bekend onder de naam Uomini famosi. Mogelijk werd dit handschrift rond 1440 in Napels vervaardigd gedurende de korte regeerperiode van koning René aldaar. Van dit handschrift resteren thans nog slechts een aantal losse bladen (15 in totaal), welke van 1919 tot 1956 onderdeel vormden van de verzameling van Sir Sidney Cockerell. Het handschrift is daarom bekend onder de naam Chronique Cockerell en is een (vrije) copie van een relatief kort daarvoor door Leonardo da Besozzo geschilderde Chronique, genaamd Chronique Crespi (Milaan, Verzameling Crespi). Deze Chronique Crespi op haar beurt copieerde een cyclus van fresco’s (thans verloren), geschilderd in Rome in 1432 door Masolino in de Sala theatri van het paleis van kardinaal Orsoni. De Chronique Cockerell werd op haar beurt rond 1500 in Napels gekopieerd door Nardo Rapicano (thans Parijs, Bibliothèque Nationale, ms. lat 9673).

Amsterdam, Rijksprentenkabinet, Inv 1959.16, los blad uit een Uomini famosi/Chronique universelle (detail)
afgebeeld zijn van linksboven naar rechtsonder: de Oudtestamentische profeet Zacharias, de Griekse filosofen Democritus en Heraclitus, de Griekse
filosoof Anaxagoras, de tragedieschrijver Aeschylus en de Romeinse consul Publius Valerius, de Perzische koning Xerxes, de Griekse tragedieschrijver Euripides en de Griekse veldheer Themistocles, die in het bijschrift als “hertog der Atheners”wordt aangeduid.

New York, Metropolitan Museum of Art, nrs. 1958.105 en 1972.118.10