Malibu, J. Paul Getty Museum, Ms 51 los blad met groep soldaten die gevangene buiten de poorten van een stad leidt (detail)

François le Barbier (de oudere) (alias Maître François)

Direct link to:

Melbourne, National Gallery of Victoria, Ms Felton 1072/3 Wharncliffe Getijdenboek

Frans boekverluchter. Werkzaam te Parijs waar hij in de jaren tussen 1450 en 1480 de leidende verluchter was. Zijn werk kon op basis van een brief uit 1473 vastgesteld worden. In deze brief wordt gesproken van het voltooien van de verluchting van een exemplaar van de Civitas Dei door “egregius pictor Franciscus” (thans Parijs, Bibliothèque Nationale, ms franc 18-19).

In vroeger tijden werd hij wel eens, maar wel ten onrechte, geïdentificeerd als François, zoon van Jean Fouquet. In 2014 werd Maître François geïdentificeerd als François le Barbier (de oudere), die in de jaren 1460-1470 woonde op de brug van de Notre-Dame (zie Deldicque 2014). Tevens werd de tot dan toe eveneens anonieme Meester van Jacques de Besançon geïdentificeerd als François le Barbier (de jongere), zoon van François le Barbier (de oudere). Jacques de Besançon zelf werd, maar dan meer speculatief, vereenzelvigd met de anonieme Meester van Liénart Baronnat.

De kunst van Maître François is sterk beïnvloed door Vlaamse en Noord-Franse verluchting. Verbanden met de in Leuven werkzame paneelschilder uit Haarlem, Dirck Bouts, zijn wel gelegd.

Melbourne, National Gallery of Victoria, Ms Felton 1072/3, f. 73r: Kruisiging

Zo verraadt de hier afgebeelde Kruisiging uit het Wharncliffe Getijdenboek, hoewel Meester François zijn figuren modelleert op een wijze die sterk herinnert aan Fouquet, duidelijke Nederlandse invloeden; het thema waarbij de soldaten vechten om de kleren van Jezus, is een thema dat zijn oorsprong vindt in Duitse of Oost-Nederlandse kunst. Van Noordelijke origine is ook de nadruk die wordt gelegd op het lijden van de naast Jezus gekruisigde moordenaars, waarvan de armen en benen gebroken zijn. Ook de afbeelding van Veronica met de Zweetdoek in het tafereel van de Kruisiging is van oorsprong een element afkomstig uit de Vlaamse paneelschilderkunst.

Een tweetal bijzondere miniaturen, bevestigd op een houten drager om gelijkenis met een paneelschildering te bewerkstelligen, is eveneens vervaardigd door Maître François. De ene miniatuur met het Laatste Oordeel werd in 1897 geveild bij Sotheby’s en bevindt zich thans in het Art Institute te Chicago. De andere met de Geboorte van Christus werd eveneens bij Sotheby’s geveild, en wel in 1991. Het bijzondere is dat beide miniaturen, bijna 100 jaar na elkaar opgedoken, uit een en hetzelfde handschrift afkomstig zijn.

Een vooraanstaand verluchter uit zijn omgeving is de Meester van Jean Rolin II. Zijn belangrijkste medewerker wordt in de jongere Amerikaanse literatuur aangeduid met de naam: “Chief Associate” van Maître François, terwijl de Franse literatuur nog vasthoudt aan de opvatting dat deze verluchter is te vereenzelvigen met Jacques de Besançon. In navolging van Avril & Reynaud 1993, p. 256, wordt veiligheidshalve maar de noodnaam Meester van Jacques de Besançon gegeven aan deze verluchter.

Van de hand van Maître François is thans een vijftigtal handschriften bekend. Tot zijn opdrachtgevers behoorde o.a. Jacques d’Armagnac, graaf van Nemours, die niet minder dan zes handschriften van de hand van Maître François bezat, naast nog enkele andere afkomstig uit diens atelier.

De late stijl van Maître François vloeit als het ware over in die van de anonieme Meester van Jacques de Luxembourg. Zo is bijvoorbeeld de verluchting van het bij Sotheby’s op 18 juni 2002 als lot 54 geveilde Getijdenboek van Alain Bouchard toe te schrijven aan hetzij de late fase van Maître François dan wel aan deze Meester van Jacques de Luxembourg.

Een groep boekverluchters, aan te merken als navolgers van Maître François, werkten in Parijs en/of mogelijk Langres voor een Duitse clientèle. Tot door deze thans nog niet apart naamgegeven groep verluchte handschriften behoren een getijdenboek in Augsburg, Universitätsbibliothek, Cod 1.3.8, 2, een getijden- en gebedenboek in Keulen, Renate König Collectie, ms nr. 11, een getijdenboek in Londen, British Library, ms add 15702, een getijdenboek in New York, Pierpont Morgan Library, ms M 26, een jeu des échecs in Parijs, Bibliothèque Nationale, en een hortulus animae in Wolfenbüttel, Herzog August Bibliothek, Cod guelf blankenburg 296.

Catalogus

Augsburg, Universitätsbibliothek

Cod 1.3.8, 2 getijdenboek, Parijs, 1485 verluchting door navolger van Maitre François

literatuur:

  • Keulen 2001 (1) in nr. 11

Baltimore, Walters Art Gallery

Ms W 214 getijdenboek, Parijs, ca 1475

literatuur:

  • De Ricci 1935-1940, I, nr. 273
  • Baltimore 1949, nr. 111

Ms W 252 getijdenboek, Parijs, ca 1470

literatuur:

  • De Ricci 1935-1940, I, nr. 262
  • Baltimore 1949, nr. 112

Ms W 285 getijdenboek, Parijs, ca 1470, verluchting door Meester François en 2 andere anonieme verluchters

literatuur:

  • De Ricci 1935-1940, I, nr. 233
  • Baltimore 1949, nr. 109

Chantilly, Musée Condé

Ms 722 Miroir historial (1 deel, beide andere delen in Parijs, Bibliothèque Nationale), Parijs, 1463

literatuur:

  • Spencer 1974, p. 234
  • Avril & Reynaud 1993, p. 46

Chicago, Art Institute

Inv 1957.162 Losse miniatuur op houten paneel met het Laatste Oordeel, afkomstig uit een handschrift van Jean Chapuis, Sept Articles de la Foi, Parijs, ca 1470 (andere miniatuur uit hetzelfde handschrift geveild te Londen, Sotheby’s 18 juni 1991, lot 26)

Chicago, Art Institute, Inv 1957.162 Losse miniatuur op houten paneel met het Laatste Oordeel

literatuur:

  • London 1908, nr. 225
  • De Mély 1913, p. 244
  • London 1932, nr. 621
  • Parijs 1937, nr. 777
  • Sotheby’s 3 april 1957 (Cockerell), lot 15
  • Kessler 1969, nr. 17
  • Sotheby’s 18 juni 1991, p. 26

Cleveland, Cleveland Museum of Art

Inv 1924.1015 Los blad uit een Boccaccio Des Cleres et nobles femmes: Queen Medusa and Her Court, Parijs, ca 1470 Omgeving Meester François

https://clevelandart.org/art/1924.1015

literatuur:

  • De Ricci 1935-1940, II, p. 1930
  • Baltimore 1949, nr. 110

Inv 2005.208 Los blad uit getijdenboek met het verraad, Parijs, ca 1470-1485 Omgeving Meester Francois alias François le Barbier (de oudere)

https://clevelandart.org/art/2005.208

Den Haag, Museum Meermanno-Westreenianum

Ms 10 A 11 Augustinus, La Cité de Dieu, Boeken I-X (vert. door Raoul de Presles), Parijs, ca 1475-1480 (Boek II in Nantes)

literatuur:

  • Laborde 1909, dl. 1-2,  dl. 1-2, p. 423-448 nr. 56
  • Byvanck 1924, p. 128-132 nr. 45, pl. LXII-LXIII
  • Spencer 1974, p. 234
  • Boeren 1979, p. VII, 14-15
  • Den Haag 1979, p. 18, 20 nr. 32, afb. op p. 55
  • Den Haag 2002, p. 17-18, 129, 132-134, 210 nr. 56, afb. 103-104

Genève, Bibliothèque publique et universitaire

Ms fr 79 Livre du compendion ystorial, dit Le Mignon, Parijs, ca 1460-1485

literatuur:

  • Avril & Reynaud 1993, p. 46

Keulen, Renate König Collectie

Ms nr. 11 Duits getijden- en gebedenboek, Parijs, ca 1470-1480 verluchting door navolger van Maitre François

literatuur:

  • Keulen 2001 (1) nr. 11

Lissabon, Museu Calouste Gulbenkian

Ms LA 147 Getijdenboek van René II de Lorraine, Parijs, ca 1473-1479

literatuur:

  • Sotheby’s 23 maart 1920 (Henry Yates Thompson, 2), lot 57
  • Parijs 2003, p. 345
  • Angers 2009, nr. 54

Londen, British Library

Ms add 15702 getijdenboek, Parijs, 1482 verluchting door navolger van Maitre François

literatuur:

  • Keulen 2001 (1) in nr. 11

Ms Egerton 2045 getijdenboek, Parijs ca 1460-70 en Brugge ca 1480-85, verluchting begonnen door Meester François en voltooid door Meester van het Gebedenboek van Dresden: f. 16v, 185v, 216v, 233v, 254v 260v  

literatuur:

  • Brinkmann 1997, p. 261-4, 389

Ms Harley 4374 Valerius Maximus, Memorabilia, vol. 1, Parijs, ca 1475, vertaling door Simon de Hesdin en Nicholas de Gonesse, gemaakt voor Philippe de Commynes (geboren 1447, overleden 1511)

Londen, British Library, Ms Harley 4374, f. 1r

literatuur:

  • Backhouse 1997, nr. 172

Ms Harley 4375 Valerius Maximus, Memorabilia, vol. 2, Parijs, ca 1475, vertaling door Simon de Hesdin en Nicholas de Gonesse, gemaakt voor Philippe de Commynes (geboren 1447, overleden 1511)

literatuur:

  • Backhouse 1997, nr. 172

Londen, Christie’s

Catalogus 10 juli 2024, lot 31 Gouvetz Getijdenboek, Parijs, ca1470 -1480 François le Barbier (de oudere) (alias Maître François)

Londen, Christie’s, Catalogus 10 juli 2024, lot 31 Gouvetz Getijdenboek

literatuur:

  • Parijs, Drouot, Catalogus 30 november 1998 “Weiller”, lot 79
  • Londen, Christie’s, Catalogus 10 juli 2024, lot 31

Londen, Sotheby’s

Catalogus 18 juni 1991 lot 26 Losse miniatuur op houten paneel met de Geboorte van Christus, afkomstig uit een handschrift van Jean Chapuis, Sept Articles de la Foi, Parijs, ca 1470 (andere miniatuur te Chicago, Art Institute)

literatuur:

  • Sotheby’s 18 juni 1991, lot 26, p. 26-7, lot 26

Catalogus 20 juni 1995, lot 110 Polignac Getijdenboek, Parijs, ca 1470-1490 omgeving Meester François

literatuur:

  • Sotheby’s 20 juni 1995, lot 110

Catalogus 18 juni 2002, lot 54 Getijdenboek van Alain Bouchard, Parijs, ca 1480-1490 verluchting door Meester François (late fase) dan wel door de Meester van Jacques de Luxembourg

literatuur:

  • Sotheby’s 18 juni 2002, lot 54

Catalogus 8 juli 2014, lot 60 getijdenboek, Parijs, ca 1470 (getijdenboek in semi-grisaille en daarmee behorende tot een kleine groep vergelijkbare handschriften (Wharncliffe Hours (Melbourne, National Gallery, MS. Felton 1072/3, London, British Library, Egerton MS.2045 en het Getijdenboek van Rene II van Lorraine, Lissabon, Gulbenkian Museum, MS.L.A.147), bevat de volgende miniaturen: f.13r Johannes op Patmos; 22r een jonge man in gebed met zijn patroonheilige en Maagd en Kind; 53r Annunciatie; 68v Visitatie; 96v aanbidding door de wijzen; 101v Presentatie in de Tempel; 106v vlucht naar Egypte; 118r David in gebed; 141r Kruisiging; 146r Pinksteren; 151r skelet valt jonge man aan met speer;  174r Triniteit

literatuur:

  • Sotheby’s 8 juli 2014, lot 60

Catalogus 8 december 2015, lot 64 getijdenboek, hymnarium en evangeliarium van Pierre de Bièvre, Paris, ca 1470-80, f.15r, Annunciation; f. 40r, David praying to God; f. 47r, Crucifixion, in a border of precious stones and pearls; f. 49r, Pentecost; f. 51r, The Three Living and Three Dead

literatuur:

  • Sotheby’s 8 december 2015, lot 64

Lyon, bibliothèque municipale

Ms 5154 getijdenboek van Jacques de Langeac, Parijs, 1465-1468

literatuur:

  • Avril & Reynaud 1993, nr. 14

Malibu, J. Paul Getty Museum

Ms 51 los blad met groep soldaten die gevangene buiten de poorten van een stad leidt, Parijs, ca 1460-70

Malibu, J. Paul Getty Museum, Ms 51 los blad met groep soldaten die gevangene buiten de poorten van een stad leidt

literatuur:

  • The J. Paul Getty Museum Journal 22 (1994), p. 72, nr. 19

Melbourne, National Gallery of Victoria

Ms Felton 1072/3 Wharncliffe Getijdenboek, Parijs of Angers, ca 1475

Melbourne, National Gallery of Victoria, Ms Felton 1072/3, f. 78r: de drie doden en de drie levenden

literatuur:

  • Manion 1972
  • Manion 1981
  • Manion & Vines 1984, nr. 78
  • Sterling 1990, nr. 13
  • Parijs 2003, p. 345

Nantes, Bibliothèque municipale

Ms 8 Augustinus, La Cité de Dieu, Boek II (vert. door Raoul de Presles), Parijs, ca 1475-1480

Overige boeken in Den Haag, Museum Meermanno-Westreenianum, zie verder aldaar

New York, Pierpont Morgan Library

Ms M 26getijdenboek, Parijs of Langres, ca 1485-1490 verluchting door navolger van Maitre François

literatuur:

  • Wieck 1997, nr. 90
  • Keulen 2001 (1) in nr. 11

Ms M 73 getijdenboek, Parijs, ca 1470

literatuur:

  • Wieck 1997, p. 88
  • Parijs 2003, p. 345

Parijs, Bibliothèque Nationale

Ms fr 18 en fr 19 Augustinus, De Civitatis Dei, Parijs, tussen 1469 en 1473

Parijs, Bibliothèque Nationale, Ms fr 18, f. 234v

literatuur:

  • Laborde 1909, dl. 1-2, p. 184, 397, nr. 54
  • Blum & Lauer 1930, p. 81, pl. 51
  • Parijs 1955, nr. 266
  • Porcher 1959, p. 75, fig. 84
  • Sterling 1990, nr. 12
  • Biblioteca Apostolica Vaticana 1992, p. 258
  • Avril & Reynaud 1993, nr. 16

Ms fr 50-51 Miroir historial (2 delen, 3e deel in Chantilly), Parijs, 1463

literatuur:

  • Spencer 1974, p. 234
  • Avril & Reynaud 1993, p. 46

Ms fr 2000 Jeu des échecs, Parijs of Langres, ca 1485-1490 verluchting door navolger van Maitre François

literatuur:

  • König 1994, in nr. 35, p. 85 daar als Meester van Robert Gaguin
  • Keulen 2001 (1) in nr. 11

(RW: m.i. is de kwaliteit van de gezichten in bijv. het door de Meester van Robert Gaguin geschilderde naamgevend handschrift in Rotthalmünster, Antiquariat Heribert Tenschert, Leuchtendes Mittelalter VI (1994), nr. 35, f. 1r, dermate veel hoger dan bijv. de gezichten in het handschrift in Keulen, Renate König Collectie, ms. nr. 11, geschilderd door dezelfde dan wel verwante navolger van Meester François, dat waarschijnlijk ook onderhavig handschrift niet toeschrijfbaar is aan de Meester van Robert Gaguin)

Ms fr 9186 Henri Romain, Abrégé de Tite-Live, Compendium historial (en andere teksten), dit Le Mignon, Parijs, ca 1470

Parijs, Bibliothèque Nationale, ms. fr. 9186, f. 298v: Laatste Oordeel (detail)

literatuur:

  • Parijs 1904, nr. 146
  • Avril & Reynaud 1993, nr. 15

Ms gr 55 lectionarium in Grieks en Latijn, gemaakt voor kardinaal Charles II de Bourbon, Parijs, tussen 1476-1488, verluchting door Maitre François of diens medewerker de Meester van Jacques de Besançon

literatuur:

  • Spencer 1974, p. 234
  • Avril & Reynaud 1993, nr. 137

Ms lat 1405 zogenaamde Gebedenboek van Marie Stuart, koningin van Schotland, Nantes, ca 1450 en later, verluchting door  Meester van de Geneefse Boccaccio: f. 14v, 17, 35; Eerste Meester van het Oxfordse Getijdenboek, Bodleian Library, ms. add. A185: randen van f. 17, 20; Meester in stijl van Meester van Boethius ms. fr. 809: f. 27; Meester uit omgeving van Meester François: f. 43, 44v, 45v, 47, 49, 51, 53, 55v, 59v, 61v, 63v; Meester van Adelaide van Savoyen: f. 1-16; Meester van de Canonplaten van Princeton, ms. Garrett 40: f. 20

Parijs, Bibliothèque Nationale, ms. lat 1405, f. 45v

literatuur:

  • Parijs 1955, nr. 277 daar als: ca 1450 door Meester van Juvenal des Ursins
  • König 1982, p. 203-7

Parijs, Bibliothèque Sainte-Geneviève

Ms 246 Augustinus, De Civitatis Dei, Parijs, tegen 1475

literatuur:

  • Spencer 1974, p. 234
  • Avril & Reynaud 1993, nr. 17

Rotthalmünster, Antiquariat Heribert Tenschert

Katalog XX Illumination und Illustration (1987), nr. 11 getijdenboek, Parijs, ca 1470-1480 twee volbladminiaturen: f. 14r: Kruisiging, 56r: Dodendans-scène

literatuur:

  • Tenschert 1987, nr. 11

Leuchtendes Mittelalter V, 1993, nr. 21 getijdenboek, Parijs, ca 1470-1480 door Meester François, met toevoegingen uit Lyon, ca 1500

literatuur:

  • König 1993, nr. 21

Wenen, Osterreichische Nationalbibliothek

Cod 1840 getijdenboek, Parijs, ca 1420, door Meester van Bedford en Parijs, ca 1460 door Meester François

literatuur:

  • Wenen 1978, nr. 23

Cod 2551 Philippe de Mezieres, Le songe du vieil pelerin, Parijs, ca 1470-1480

literatuur:

  • Pächt-Thoss 1974, p. 89
  • Wenen 1978, nr. 46
  • Sterling 1990, nr. 14

Cod 2559 Franciscus Petrarca, De remediis utriusque fortuna (in Franse vert. door Nicole Oresme), Parijs, ca 1470

literatuur:

  • Unterkircher 1967, tafel 48
  • Pächt-Thoss 1974, p. 85
  • Wenen 1978, nr. 47

literatuur:

  • Pächt-Thoss 1974, p. 157
  • Wenen 1978, nr. 43

cod ser n 13237 getijdenboek, Parijs, ca 1460-1470  

literatuur:

  • Pächt-Thoss 1974, p. 152
  • Wenen 1978, nr. 44 als Meester François Groep

Zie ook onder: Meester van Jean Rolin II

Wolfenbüttel, Herzog August Bibliothek

Cod guelf blankenburg 296 Hortulus Animae, Parijs, 1470 verluchting door navolger van Maitre François

literatuur:

  • Keulen 2001 (1) in nr. 11

Literatuur

  1. Parijs 1904, nr. 146
  2. London 1908, nr. 225
  3. Laborde 1909, dl. 1-2, p. 184, 397, 423-448, nrs. 54, 56
  4. De Mély 1913, p. 244
  5. Sotheby’s 23 maart 1920 (Henry Yates Thompson, 2), lot 57
  6. Byvanck 1924, p. 128-132 nr. 45, pl. LXII-LXIII
  7. Blum & Lauer 1930, p. 81, pl. 51
  8. London 1932, nr. 621
  9. De Ricci 1935-1940, I, nrs. 233, 273, 262; II, p. 1930
  10. Parijs 1937, nr. 777
  11. Baltimore 1949, nrs. 109-112
  12. Parijs 1955, nrs. 266, 277
  13. Sotheby’s 3 april 1957 (Cockerell), lot 15
  14. Porcher 1959, p. 75, fig. 84
  15. Unterkircher 1967, tafel 48
  16. Kessler 1969, nr. 17
  17. Manion 1972
  18. Spencer 1974
  19. Pächt-Thoss 1974, p. 85-, 89-, 152-, 157-
  20. Wenen 1978, nrs. 23, 43, 44, 46, 47
  21. Boeren 1979, p. VII, 14-15
  22. Den Haag 1979, p. 18, 20 nr. 32, afb. op p. 55
  23. Manion 1981
  24. König 1982, p. 203-207
  25. Manion & Vines 1984, nr. 78
  26. Tenschert 1987, nr. 11
  27. Sterling 1990, nrs. 12, 13, 14
  28. Sotheby’s 18 juni 1991, lot 26, p. 26-7
  29. Biblioteca Apostolica Vaticana 1992,  p. 258
  30. Avril & Reynaud 1993, nrs. 14-17, 137, p. 45-52
  31. König 1993, nr. 21
  32. The J. Paul Getty Museum Journal 22 (1994), p. 72, nr. 19
  33. Sotheby’s 20 juni 1995, lot 110
  34. Backhouse 1997, nr. 172
  35. Wieck 1997, nr. 90, p. 88
  36. Brinkmann 1997, p. 261-4, 389
  37. Parijs, Drouot, Catalogus 30 november 1998 “Weiller”, lot 79
  38. Keulen 2001 (1), nr. 11
  39. Den Haag 2002, p. 17-18, 129, 132-134, 210 nr. 56, afb. 103-104
  40. Sotheby’s 18 juni 2002, lot 54
  41. Parijs 2003, p. 345
  42. Angers 2009, nr. 54
  43. Deldicque 2014
  44. Sotheby’s 8 juli 2014, lot 60
  45. Sotheby’s 8 december 2015, lot 64
  46. Londen, Christie’s, Catalogus 10 juli 2024, lot 31

  1. Bradley 1887-1889 –
  2. Thieme-Becker 1907-1950, XII, p. 368
  3. D’Ancona & Aeschlimann 1949, p. 78