Rotthalmünster, Antiquariat Heribert Tenschert, Ince Blundell getijdenboek, f. 29v-30r: bewening en opdrachtgeefster in gebed (detail)

Meester van de Davidscènes in het Breviarium Grimani

Master of the David Scenes in the Grimani Breviary | Maître des scènes de David dans le Breviarium Grimani

Direct naar Oxford, Bodleian Library, ms Douce 112 (96 folio’s) 

Direct naar New Haven, Yale University, Beinecke Rare Book and Manuscript Library, Ms 287

Vlaams boekverluchter. Werkzaam in Brugge of Gent aan het eind van de 15e en begin 16e eeuw. Werd voor het eerst door Otto Pächt in 1966 geïdentificeerd als een aparte artistieke persoonlijkheid, waarbij zijn noodnaam werd gebaseerd op de grotendeels door hem uitgevoerde verluchting van het Leven van David in het beroemde Breviarium Grimani. De folio’s f. 286v Zondeval, 288v David en Goliath, 310v David gekroond tot koning van Judea en Israel, 321v episodes uit het leven van David, 337v ecce homo, bespotting en kruisiging, 348v David en de Ark des Verbonds, 357v David prijst God, in dit handschrift zijn van zijn hand.

Venetië, Biblioteca Marciana, Ms LAT. I. 99, f. 286v: zondeval (detail)

Stijlkenmerken

Zijn precieze tekenstijl en het soms voorkomen van fijn geschilderde figuren ten halve lengte, hebben ertoe geleid dat sommige deskundigen (Thoss 1987, nr. 71 en Thoss in: Leuven 1999, p. 55) aannemen dat de Meester van de Davidscènes werd opgeleid in het atelier van een paneelschilder, meer in het bijzonder in de werkplaats van de beroemde Vlaamse primitief Hans Memling. Ook invloeden van Simon Marmion zijn aanwezig.

Interessant in dit verband is ook de omstandigheid dat de meester zich naar het schijnt onder meer specialiseerde in het schilderen van de Salvator Mundi, welke op een paneelschildering gelijkende voorstelling vaak als enig werk van zijn hand in diverse handschriften voorkomt (zo bijv. in het Manderscheid Getijdenboek, bewaard in Keulen, Collectie Renate König) (aldus Brinkmann in Keulen 2001, nr. 25, p. 390), en in het Croy-Arenberg Getijdenboek (Hamburg, Jörn Günther, Catalogus 9 (2008), nr. 23. f. 1v), terwijl voorts gewezen kan worden op een losse miniatuur met deze voorstelling van zijn hand (Les Enluminures 2005).

Venetië, Biblioteca Marciana, Ms LAT. I. 99, f. 337v ecce homo, bespotting, kruisiging (detail)

Het volwassen werk van de meester wordt echter gekenmerkt door de heldere kleuren, stevige lichaamsvormen en vloeiende verteltrant, geassocieerd met het werk van de Meester van Jacobus IV van Schotland/Gerard Horenbout, zodat de Meester van de Davidscènes wellicht diens leerling was (Los Angeles-London 2003, p. 383).

Voor deze opvatting pleit ook de omstandigheid dat twee van de weinige manuscripten die blijk geven van samenwerking van de Meester van de Davidscènes met artiesten van buiten zijn eigen werkplaats, werk bevatten van de Meester van Jacobus IV van Schotland/Gerard Horenbout (te weten het Breviarium Grimani en Wenen, Osterreichische Nationalbibliothek cod 1887) (Los Angeles-London 2003, p. 384).

Venetië, Biblioteca Marciana, Ms LAT. I. 99, f. 337v ecce homo, bespotting, kruisiging (detail)

Onder de vele handschriften die aan de Meester van de Davidscènes en zijn werkplaats worden toegeschreven vallen ruim 20 (New York 2005-2006, p. 292) handschriften op door hun ingewikkelde architectuurconstructies in de randen. Kren 1983 was een van de eersten die dit opviel. Een bijzonder stijlkenmerk dat vaker wordt aangetroffen in handschriften uit de werkplaats van de Meester van de Davidscènes is het plaatsen van objecten als bloemen en vogels direct op het perkament van de buitenranden van tekstpagina’s, zo bijv. in het gebedenboek in Kopenhagen.

De Doop in de Jordaan in het Imhof gebedenboek

Een van de weinige vast te dateren verluchtingen van de hand van de Meester van de Davidscènes is de Doop in de Jordaan op f. 297v in het Imhof Gebedenboek uit 1511 (Londen, Sotheby’s, catalogus 21 juni 1988, lot 107). In de betreffende catalogus van Sotheby’s schreef De Hamel het werk nog toe aan Gerard Horenbout, maar in Los Angeles-London 2003, p. 449 wordt de Meester van de Davidscènes als de verluchter aangemerkt.

Londen, British Library, ms Add 18852, f. 287v-288r: Maagd en Kind – Joanna van Castilie in gebed (detail)

Lokalisering van de werkplaats in Brugge

Een tweetal argumenten kan worden aangevoerd om de werkplaats van de Meester van de Davidscènes te localiseren in Brugge: ten eerste de omstandigheid dat een drietal van de aan hem toegeschreven handschriften werden ingebonden in Brugge door de boekbinder Ludovicus Bloc, actief in Brugge van 1484 tot 1526 (Baltimore 428, Detroit 63146, König 24), en ten tweede de omstandigheid dat een aantal manuscripten werd gemaakt voor Italiaanse families die handelscontacten met Brugge hadden (Los Angeles-London 2003, p. 384). Een argument om het atelier in Gent te plaatsen is het feit dat dit de residentie was van Joanna van Castilië, een van de opdrachtgeefsters van de meester (Kren 1983, p. 61).

Parijs, Les enluminures, Getijdenboek, f. 127v-128r: Christus Salvator

Het Huth Getijdenboek en het Brukenthal Breviarium

As-Vijvers 2005 wijst op de vele ontleningen in het Brukenthal Breviarium (Sibiu, ms. 761) van miniaturen en losse motieven uit het beroemde Huth Getijdenboek (Londen, British Library, ms. add. 38126), geschilderd door Simon Marmion, De Meester van het Dresdense Getijdenboek en de Meester van de Houghton Miniaturen. Zij beargumenteert dat dit Huth Getijdenboek zich bevonden moet hebben in een Vlaams atelier ten tijde van de raadpleging door onze Meester van de Davidscenes.

Baltimore, Walters Arts Gallery, Ms. W 427, f. 15v: salvator mundi (detail)

Het psalter in Kopenhagen

Als in iconografisch opzicht meest innovatieve werk van onze meester kan het psalter thans bewaard in Kopenhagen worden aangemerkt. Het handschrift bevat onder meer een serie miniaturen gewijd aan de 7 doodzonden, een thema dat in de boekverluchting maar zelden wordt behandeld (zie voor een ander voorbeeld, New York, Pierpont Morgan Library, ms. 1001, geschilderd door Robinet Testard). Morrison 2006 is van mening dat een aantal door onze meester geschilderde losse miniaturen bewaard in Altenburg en Berlijn afkomstig zijn uit dit Kopenhaagse psalter. Anne Margreet As-Vijvers betwijfelt dit en stelt dat deze miniaturen uit een getijdenboek zijn gesneden dat vroeger deel uitmaakte van de verzameling van Paul Durrieu en welk handschrift werd geveild bij Sotheby’s, 20 juni 1995, lot 109.

De Meester van Vat. Lat. 10293

De Meester van de Davidscènes wordt in de oudere literatuur vereenzelvigd met de Meester van Vat Lat 10293, zo genoemd naar het handschrift met deze signatuur in Vaticaanstad. Naar alle waarschijnlijkheid is echter sprake van twee te onderscheiden artistieke persoonlijkheden, en maakte de Meester van Vat. Lat. 10293 deel uit van de Werkplaats van de Meester van de Davidscènes. De Meester van Vat. Lat. 10293 specialiseerde zich klaarblijkelijk in het weergeven van ingewikkelde architectonische constructies in de randen van miniaturen.

Catalogus

Altenburg, Staatliches Lindenau Museum

Inv nr 186 (Z 2012, 1-4) 4 volbladminiaturen met Vlucht naar Egypte, Kindermoord, annunciatie, de heilige Veronica uit het psalter in Kopenhagen dan wel het Durrieu Getijdenboek in Priveverzameling, Duitsland, Gent of Brugge, ca 1515-1520 (zie verder Kopenhagen)

literatuur:

• Brinkmann 1992 (2)
• Morrison 2006, p. 157-159

Baltimore, Walters Art Gallery

Ms 427 getijdenboek, Brugge of Gent, ca 1500

literatuur:

• De Ricci 1935-1940, I, nr. 316
• Baltimore 1949, nr. 209
• Kren 1983, p. 59 nt 6
• Wieck 1988, nr. 103
• Randall 1997, nr. 290

Ms 428 getijdenboek, Brugge (?), ca 1500 (werkplaats)

literatuur:

• De Ricci 1935-1940, I, nr. 315
• Baltimore 1949, nr. 211
• Baltimore 1957, nr. 180
• Kren 1983, p. 59 nt 6
• Wieck 1988, nr. 104
• Randall 1997, nr. 289
• Los Angeles-London 2003, p. 384 nt 12

Berlijn, Staatliche Museen Preussischer Kulturbesitz, Kupferstichkabinett

Ms germ okt 672 gebedenboek, Brugge of Gent, ca 1510-1515

literatuur:

• Los Angeles-London 2003, p. 383 noot 11

Min 668 volbladminiatuur met sint Marcus uit het psalter in Kopenhagen dan wel het Durrieu Getijdenboek in Priveverzameling, Duitsland, Gent of Brugge, ca 1515-1520 (zie verder Kopenhagen)

literatuur:

• Brinkmann 1992 (2)

Brussel, Koninklijke Bibliotheek

Ms IV 90 zangboek van Johanna van Castilië, Brugge of Gent, ca 1511 verluchting door de Meester van de Davidscènes in het Breviarium Grimani en de Meester van het Dresdense Gebedenboek

Ms IV 237 getijdenboek, Brugge of Gent, ca 1500

Ms IV 480 getijdenboek, Brugge of Gent, ca 1500

literatuur:

• Los Angeles-London 2003, p. 384 nt 17

Detroit, Institute of Arts

Ms inv 63146 getijdenboek, Brugge of Gent, ca 1500 (werkplaats)

literatuur:

• Kren 1983, p. 59 nt 7
• Los Angeles-London 2003, p. 384 nt 12

Duitsland, priveverzameling

Losse volbladminiatuur met presentatie in de tempel uit het psalter in Kopenhagen dan wel het Durrieu Getijdenboek in Duitsland, priveverzameling, Gent of Brugge, ca 1515-1520 (zie verder Kopenhagen)

Hamburg, Dr. Jörn Günther Antiquariat

Catalogus 9 (2008), nr. 23 Croy-Arenberg Getijdenboek, Vlaanderen (Gent?), 1505 en ca 1510-1520, verluchting door de Meester van de Gebedenboeken van omstreeks 1500; de Meester van Sir George Talbot; de Meester van het Oudere Gebedenboek van Maximiliaan I; Meester van de Davidscènes in het Breviarium Grimani: f. 1v Salvator Mundi; latere toevoegingen

literatuur:

• Jörn Günther 2008, nr. 23

Voor nadere informatie omtrent het handschrift en nadere literatuur zie onder: Meester van Sir George Talbot

Kopenhagen, Kongelige Bibliotek, GKS 1605, 4, ff. 1v – 2v – 3v

Harvard, Houghton Library

Ms Richardson 8 getijdenboek, Brugge of Gent, ca 1500

literatuur:

• Kren 1983, p. 59 nt 11

Jena, Thüringer Universitäts- und Landesbibliothek

Ms 4 koorboek, Brugge of Gent, ca 1510-1515 verluchting door de Meester van de Davidscènes in het Breviarium Grimani: f. 16r, 29v, 30r, 43r; verluchter verwant met Simon Bening: f. 15v, 42v; volgeling van Gerard Horenbout: f. 8v, 29v

literatuur:

• Leuven 1999, p. 53, 56, 58, nr. 13
• Los Angeles-London 2003, p. 384 nt 16

Ms 5 koorboek, Brugge of Gent, ca 1510-1515 verluchting door de Meester van de Davidscènes in het Breviarium Grimani: f. 1v

literatuur:

• Leuven 1999, p. 53, 55, nr. 14
• Los Angeles-London 2003, p. 385 nt 18

Duitsland, priveverzameling, Losse volbladminiatuur met presentatie in de tempel (detail)

Keulen, Renate König Collectie

Francesco Petrarca, Septem Psalmi Poenitentiales, Brugge (?), ca. 1500-1510

literatuur:

• Keulen 2001, nr. 24
• Los Angeles-London 2003, p. 384 nt 12

Getijdenboek van Manderscheid, Brugge, ca 1515, verluchting door de Meester van de Davidsscènes in het Breviarium Grimani: f. 13v Salvator Mundi; de Meester van het Wodhull-Harberton Getijdenboek: ff. 18v Kruisiging, 101v Mariakroning, 136v Koning David; de Meester van het Dresdense Gebedenboek: f. 156v opwekking van Lazarus, en andere Vlaamse verluchters

literatuur:

• Keulen 1987, nr. 73
• Keulen 2001, nr. 25

Keulen, Renate König Collectie, Getijdenboek van Manderscheid, f. 13v: Salvator Mundi (detail)

Kopenhagen, Koninklijke Bibliotheek

Ms gks 1605,4 psalter, Gent of Brugge, ca 1515-1520 miniaturen uit dit handschrift ook in Altenburg, Berlijn en Priveverzameling, Duitsland

literatuur:

• Brinkmann 1992 (2)
• Los Angeles-London 2003, nr. 136
• Morrison 2006, p. 157-159

Londen, British Library

Ms Add 18852 Getijdenboek van Johanna van Castilië, Brugge of Gent tussen 1496 en 1506

literatuur:

• Kren 1983, nr. 7
• Los Angeles-London 2003, nr. 114
• Morrison 2006, p. 149-150

Ms add 32388

literatuur:

• Los Angeles-London 2003, p. 384 nt 3

Londen, Christie’s

Catalogus 6 juli 2011 (Arcana, III), lot 26 Imhof gebedenboek, Gent en Antwerpen, 1511 het vroegst gedateerde werk van Simon Bening; ook werk van de Meester van de David Scènes in het Breviarium Grimani: de Doop van Christus op f. 297v

literatuur:

• Londen, Christie’s 6 juli 2011 (Arcana, III), lot 26

Voor verdere literatuur en afbeeldingen zie onder Simon Bening

Londen, Sotheby’s

Catalogus 20 juni 1995, lot 109 Durrieu-getijdenboek, Gent of Brugge, ca 1510 verluchting door Meester van British Library ms. Add. 15677: kalender en Meester van de Davidscènes in het Breviarium Grimani (mogelijk ook ontbrekende miniaturen in Berlijn, Altenburg en Priveverzameling, Duitsland)

literatuur:

• Sotheby’s 20 juni 1995, lot 109

Catalogus 6 juli 2000, lot 77 met bijlage Capricorn getijdenboek, Brugge ca 1525-30 verluchting door de Meester van de Davidscènes in het Breviarium Grimani; de Meester van Karel V; Simon Bening

literatuur:

• Sotheby’s catalogus 6-7-00, p. 78-79 + aparte catalogus (lot 77)

Londen, Wallace Collectie

Ms 319

literatuur:

• Los Angeles-London 2003, p. 384 nt 3

Milaan, Biblioteca Ambrosiana

Ms S.P.II.189 getijdenboek

New York, Public Library

Ms 118 getijdenboek, Brugge, ca 1500 werkplaats van de Meester van de Davidscènes in het Breviarium Grimani

literatuur:

• New York 2005-2006, nr. 65

Neuchatel, Bibliotheque Publique et Universitaire

Ms A.F.A. 28 getijdenboek

New Haven, Yale University, Beinecke Rare Book and Manuscript Library

Ms 287 getijdenboek, Brugge of Gent, ca 1500

literatuur:

• Kren 1983, p. 59 nt 4

Oxford, Bodleian Library

Ms Douce 8 getijdenboek, Brugge of Gent, ca 1500

literatuur:

• Kren 1983, p. 59 nt 13

Ms Douce 12 getijdenboek, Brugge of Gent, ca 1500

literatuur:

• Kren 1983, p. 59 nt 13

Ms Douce 112, getijdenboek, Brugge of Gent ca 1515-1520

literatuur:

• Los Angeles-London 2003, nr. 137
• Morrison 2006, p. 152-153

Ms Douce 256 getijdenboek, 1510-1515

literatuur:

• Leuven 1999, p. 54 fig. 2
• Los Angeles-London 2003, p. 383 noot 11

Oxford, Bodleian Library, Ms Douce 112, f. 19v: pinksteren (detail)

Parijs, Bibliothèque Nationale

Ms fr 19059 handschrift gedateerd 1514

literatuur:

• Los Angeles-London 2003, p. 383, 385 nt 19

Ms lat 10555 getijdenboek

literatuur:

• Kren 1983, p. 59 nt 5

Parijs, Les Enluminures

Website 2005 Losse miniatuur met de Salvator Mundi, Gent?, ca 1510-20

literatuur:

• http://www.lesenluminures.com (2005)

Parijs, Musée du Petit Palais

Ms dutuit 36 getijdenboek, Brugge of Gent, ca 1500

literatuur:

• Leuven 1999, p. 53 fig 1
• Los Angeles-London 2003, p. 384 nt 3

Poitiers, Bibliothèque municipale

Ms 57/269 getijdenboek, Brugge ca 1480/1485 en Brugge ca 1510 verluchting door de Meester van de Davidscènes in het Breviarium Grimani en de Meester van de Gebedenboeken van omstreeks 1500; op f. 51 is later toegevoegd een van de hand van de Meester van het Dresdense Gebedenboek afkomstige miniatuur uit het La Flora Getijdenboek uit Napels

literatuur:

• Brinkmann 1997, p. 393

Rotthalmünster, Antiquariat Heribert Tenschert

Ince-Blundell Getijdenboek, o.a. f. 29v bewening, 30r opdrachtgeefster in gebed, 141v Maagd en Kind, 142r opdrachtgeefster in gebed, Brugge of Gent ca 1510

literatuur:

• Christie’s 23 november 1998, lot 11
• Los Angeles-London 2003, nr. 115

San Marino, Huntington Library

Ms HM 1174 getijdenboek, Vlaanderen (Brugge?), eind 15e, begin 16e eeuw, met o.a. een afb. van de voedende maagd naar een archetype van Rogier van der Weyden

literatuur:

• Kren 1983, p. 59 nt 12

Sibiu (Roemenië), Museu Brukenthal

Ms 761 Brukenthal Breviarium, Brugge, eind 15e, begin 16e eeuw, verluchting door de Meester van de Davidscènes in het Breviarium Grimani, de Meester van de Gebedenboeken van omstreeks 1500; de Meester van Vat. Lat. 10293: merendeel van de architectonische randen en 2 andere leden van de werkplaats van de Meester van de Davidscènes

literatuur:

• As-Vijvers 2005, als ca 1495
• Morrison 2006, p. 150-1, als na 1506

Vaticaanstad, Biblioteca Apostolica Vaticana

Ms vat lat 10293 getijdenboek, Gent of Brugge, ca 1500

literatuur:

• Kren 1983, p. 59 nt 10
• Biblioteca Apostolica Vaticana 1992, p. 278-281
• Brinkmann 1992 (2)

Venetië, Biblioteca Marciana

Ms lat I. 99 Breviarium Grimani, Gent en Brugge ca 1515-1520, verluchting door Alexander Bening/alias de Meester van het Oudere Gebedenboek van Maximiliaan I; Simon Bening; Gerard Horenbout/alias de Meester van Jacobus IV van Schotland; de Meester van de Davidscènes in het Breviarium Grimani: o.a. f. 286v Zondeval, 288v David en Goliath, 310v David gekroond tot koning van Judea en Israel, 321v episodes uit het leven van David, 337v ecce homo, bespotting en kruisiging, 348v David en de Ark des Verbonds, 357v David prijst God; Gerard David

literatuur:

• Salmi & Mellini 1972
• Breviario Grimani 1973
• Italian Libraries 1997, p. 258-259
• Walther 2001, p. 412-15
• Los Angeles-London 2003, nr. 126
• Morrison 2006, p. 153-157
• König 2015

Voor verdere literatuur zie onder: Alexander Bening

Venetië, Biblioteca Marciana, Ms LAT. I. 99, f. 357v: David prijst God (detail)

Venetië, Museo Correr

Ms V 4 getijdenboek, Brugge of Gent, ca 1500

literatuur:

• Kren 1983, p. 59 nt 9

Ware, Saint Edmunds College

Getijdenboek, Brugge of Gent ca 1510

literatuur:

• Los Angeles-London 2003, nr. 116

Wenen, Osterreichische Nationalbibliothek

Cod 1875 getijdenboek van koning Ferdinand I, Brugge of Gent, ca 1500-1530, miniatuur op fol. 184v Opwekking van Lazarus door de Meester van de Davidscènes in het Breviarium Grimani

literatuur:

• Brussel 1962, nr. 74
• Thoss 1987, nr. 89
• Los Angeles-London 2003, p. 383 nt 11

Cod 1887 getijdenboek, Brugge of Gent, ca 1500-1510

literatuur:

• Brussel 1962, nr. 58
• Thoss 1987, nr. 71
• Los Angeles-London 2003, p. 384 nt 15

Cod 2032 getijdenboek, Brugge of Gent, ca 1500

literatuur:

• Kren 1983, p. 59 nt 8

Cod 2579 verzameling historische en moralistische teksten, Brugge of Cent, ca 1514-1527

literatuur:

• Brussel 1962, nr. 50
• Thoss 1987, nr. 66
• Los Angeles-London 2003, p. 383 nt 11

Literatuur

1. De Ricci 1935-1940, I, nrs. 315, 316
2. Baltimore 1949, nrs. 209, 211
3. Baltimore 1957, nr. 180
4. Brussel 1962, nrs. 50, 58, 74
5. Pächt & Alexander 1966, I, 30
6. Salmi & Mellini 1972
7. Breviario Grimani 1973
8. Kren 1983, p. 59-62, nr. 7
9. Thoss 1987, nrs. 66, 71, 89
10. Keulen 1987, nr. 73
11. Wieck 1988, nrs. 103, 104
12. Biblioteca Apostolica Vaticana 1992, p. 278-281
13. Brinkmann 1992 (2)
14. Sotheby’s 20 juni 1995, lot 109
15. Italian Libraries 1997, p. 258-259
16. Randall 1997, nr. 290
17. Smeyers & Van der Stock 1997, p. 18, 25, 31
18. Brinkmann 1997, p. 393
19. Smeyers 1998, p. 428-429
20. Christie’s 23 november 1998, lot 11
21. Leuven 1999, p. 53-58, nrs. 13, 14
22. Sotheby’s catalogus 6-7-00, p. 78-79 + aparte catalogus (lot 77)
23. Walther 2001, p. 412-415
24. Keulen 2001, nrs. 24, 25
25. Los Angeles-London 2003, p. 383-4, nrs. 114, 115, 116, 126, 136, 137, 139
26. As-Vijvers 2005
27. New York 2005-2006, nr. 65
28. Morrison 2006
29. Jörn Günther 2008, nr. 23
30. Christie’s 6 juli 2011 (Arcana, III), lot 26
31. As-Vijvers 2013
32. König 2015