Baltimore, Walters Art Gallery
Ms W 165, f. 13v: arrestatie van Christus (detail)

Meesters van de Delftse grisailles

Groep van Noord-Nederlandse boekverluchters, tegen het midden van de 15e eeuw werkzaam in Delft en gespecialiseerd in grisaille miniaturen. Byvanck lokaliseerde in 1923 en 1937 in Delft een atelier voor boekverluchting op grond van een drietal handschriften waarin expliciet werd vermeld dat ze zijn geschreven en verlucht in het nonnenklooster St. Agnes te Delft (Brussel, ms 21696, Krakow ms c2 946 en Dublin TC 81). Dit klooster behoorde tot de invloedssfeer van de congregatie van Sion in de nabijheid van Rijswijk. In 1989 voegde Marrow een 4e in het Agnesklooster ontstaan, tot dan toe onbekend gebleven, handschrift toe (Romorantin BM 2).

Rond deze duidelijk gelokaliseerde handschriften kan men een kleine 90 andere groeperen, die van vergelijkbare versiering zijn voorzien. Het gebruik van de grisaille-techniek gaat terug tot de Franse boekverluchter Jean Pucelle (actief rond 1320-1334). De 1e Noord-Nederlandse boekverluchter die zich van deze techniek bediende was de Meester van de Morgan Kindheidscyclus (werkzaam in Delft rond 1415-1425).

Ongeveer 15 jaar later komen we grisailles vaker tegen, bijv. in bijbels als de Lochorst Bijbel. De Delftse grisailles bereiken hun piek in de jaren 1440-1460. Grisaille illustraties worden gewoonlijk uitgevoerd in licht-bruin-zwarte pen- en inkt, met grijze tonen en met zware schaduw aan de rechter- en achterkant van de figuren.

De grisailles werden toegevoegd aan handschriften, niet alleen aan handschriften vervaardigd in Delft maar ook aan op andere plaatsen geschreven handschriften. Het bestaan van een levendige handel in dit soort miniaturen wordt zichtbaar in een grisaille die is toegevoegd aan een Italiaans getijdenboek (Den Haag, KB, ms 135 e 23). Het te Utrecht, Catharijneconvent onder signatuur ms. BMH 55 bewaard gebleven getijden- en gebedenboek neemt een bijzondere plaats in in de serie van bekende grisaillehandschriften, aangezien de 15 grisailleminiaturen in dit handschrift zijn ingekleurd en in ruime mate van goud zijn voorzien, waarmee een extra accent aan de composities wordt gegeven. Vooral de voorstelling van Maria met het Kind (f. 177v) is interessant omdat zij teruggaat op het paneel van de Lucca Madonna van Jan van Eyck.

Baltimore, Walters Art Gallery
Ms W 165, f. 13v: arrestatie van Christus (detail)

Catalogus

Antwerpen, Museum Plantin-Moretus

Ms 49 getijdenboek, Delft, ca 1440-1460

Baltimore, Walters Art Gallery

Ms W 165 getijdenboek, Delft, ca 1440-1450

literatuur:

• London 1908, nr. 243
• Byvank-Hoogewerff 1925, nr. 45 daar foutief aangeduid als New York, Pierpont Morgan Library
• New York 1934, nr. 102
• De Ricci 1935-1940, I, p. 787, nr. 192
• Baltimore 1949, nr. 124
• Marrow 1979, p. 225, nr. 8b
• Utrecht/New York 1989, nr. 52

Brussel, Koninklijke bibliotheek

Ms 21696 getijdenboek, Delft, ca 1440

literatuur:

• Byvank-Hoogewerff 1925, nr. 53
• Hoogewerff 1936-1947, II, p. 322-3
• Gaspar & Lyna 1945 (1987), II, nr. 236
• Delaissé 1959, nr. 25
• Delaissé 1968, p. 31-32
• Brussel 1971, nr. 68
• Utrecht/New York 1989, nr. 53

Den Haag, Koninklijke Bibliotheek

Ms 74 G 35 getijdenboek, Delft, ca 1440-1460 en toevoegingen f. 144-174 Delft, ca 1480-1500, grisaille op f. 93 in Vlaanderen, ca 1450-1475

literatuur:

• Byvank-Hoogewerff 1925, nr. 48
• Byvanck 1937, p. 75, 100
• Brussel 1971, nr. 67
• Den Haag 1980, nr. 73
• Brandhorst & Broekhuijsen-Kruijer 1985, nr. 149
• Utrecht/New York 1989, p. 190-191

Ms 135 E 23 getijdenboek, Napels, ca 1475-1500, met eerder gemaakte later toegevoegde grisailles van de Meesters van de Delftse grisailles, Delft, ca 1440

literatuur:

• Brandhorst & Broekhuijsen-Kruijer 1985, nr. 480
• Utrecht/New York 1989, p. 186

London, Victoria and Albert Museum

Ms Reid 32 getijdenboek, Delft, ca 1440-1460

New York, Pierpont Morgan Library

Ms M 349 getijdenboek, Delft, ca 1440

literatuur:

• Utrecht/New York 1989, nr. 51
• Wieck 1997, nr. 88

Parijs, Les enluminures

Twee losse miniaturen met St. Bartholomeus en St Christoffel, Delft, ca 1440-1450

Romorantin, Bibliotheque municipale

Ms 2 Getijdenboek, Delft, Sint Agnes klooster, Delft, ca 1460

literatuur:

• Utrecht/New York 1989, p. 193
• Lalou & Rabel 1997, p. 77, afb 61

Utrecht, Rijksmuseum Het Catharijneconvent

Ms bmh 55 getijden- en gebedenboek, verluchting van de miniaturen te Delft, ca 1440-1450 door de Meesters van de Delftse Grisailles en van de randen te Utrecht, ca 1460-1475 door de Meester van de Bostonse Stad Gods alias Antonis Rogiersz. uten Broec

literatuur:

• Utrecht/New York 1989, nr. 54
• Wüstefeld 1989, nr. 106

Ms Warmond 92 H 2-3 Bijbel van de Kerk van St. Bavo te Haarlem (2 vols), Delft, ca 1435

literatuur:

• Utrecht/New York 1989, nr. 55
• Wüstefeld 1989, nr. 20

Literatuur

London 1908, nr. 243
Byvank-Hoogewerff 1925, p. XVIII, nrs. 45, 48, 53
New York 1934, nr. 102
De Ricci 1935-1940, I, p. 787, nr. 192
Hoogewerff 1936-1947, II, p. 320-341
Byvanck 1937, p. 74, 75, 99-103, 150
Gaspar & Lyna 1945 (1987), II, nr. 236
Baltimore 1949, nr. 124
Delaissé 1959, p. 112-115; nr. 25
Delaissé 1968, p. 30-32
Brussel 1971, p. 79-86; nrs. 67, 68
Marrow 1979, p. 225, nr. 8b
Den Haag 1980, nr. 73
Brandhorst & Broekhuijsen-Kruijer 1985, nrs. 149, 480
Utrecht/New York 1989, p. 185-191, 193; nrs. 51, 52, 53, 54, 55
Wüstefeld 1989, p. 158; nr. 106, 120
Korteweg 1992, p. 56-67

Lalou & Rabel 1997, p. 77, afb 61
Wieck 1997, nr. 88, p. 113