San Marino, Huntington Library, Ms 1129, f. 62r: aanbidding door de wijzen (detail) door Enguerrand Quarton

Enguerrand Quarton

Frans paneelschilder en boekverluchter en paneelschil­der, geboren rond 1419 in Picardië (Noord-Frankrijk). In 1444 werkte hij in Aix en van 1447 tot 1466 in Avignon, waar hij in 1453-54 zijn meest fameuze schilderij maakte, de Mariakroning.

Minder bekend dan een Jan Van Eyck of een Rogier Van der Weyden, mag hij nochtans gerekend worden tot één van de toonaangevende figuren van de Provençaalse schilderkunst ten tijde van de Vlaamse Primitieven.

Afkomstig uit het bisdom Laon, kwam Enguerrand Quarton reeds vroeg in contact met de Vlaamse en Picardische kunststromingen die zijn werk blijvend zouden beïnvloeden.

San Marino, Huntington Library, Ms 1129, f. 81r: Kruisiging door Enguerrand Quarton

Hij verliet het Noorden rond 1435-1440 en vestigde zich in Zuid-Frankrijk, waar hij werkzaam was te Aix, Arles en Avignon. In deze stad zou hij zich tenslotte ook vestigen.

Slechts een beperkt aantal werken kan aan hem worden toegeschreven, maar ze behoren dan ook voor het merendeel tot de topklasse van het werelderfgoed. Om er maar enkele te noemen: het Retabel met de Kroning van Maria van Villeneuve-lès-Avignon, het Retabel Cadard van Chantilly en vooral de fameuze Pietà van het Louvre, die een expressieve kracht uitstraalt die aan het Isenheimer Altaar van Matthias Grünewald herinnert.

In 1977 kon François Avril, conservator van de Bibliothèque National te Parijs, aantonen dat Enguerrand Quarton niet enkel een geniaal schilder was maar ook een boekverluchter. Slechts drie handschriften konden tot op heden aan hem toegeschreven worden.

In een van deze werkte hij samen met de verluchter Barthélemy van Eyck aan een getijdenboek, thans bewaard in New York, Pierpont Morgan Library (voor nadere gegevens omtrent hun onderlinge relatie zie onder Barthélemy van Eyck).

De beide andere manuscripten betreffen een getijdenboek in San Marino en het Missaal van Jean des Martins, bewaard in Parijs, Bibliothèque Nationale.

In 1991 dook onverwachts een vierde handschrift in België (Namen, Seminariebibliotheek) op. Het betreft een getijdenboek dat in bezit geweest zou zijn van een dame van de familie Bournan uit Poitou. Een ander lid van de familie, Louis de Bournan, stond als raadgever in dienst van René d’Anjou – ook “le bon Roi René” genoemd – en dit op het tijdstip dat de hofhouding regelmatig te Aix-en-Provence verbleef. Louis was zelfs één van de eerste leden van de orde van de Wassende Maan (l’Ordre du Croissant), die door René in 1448 was gesticht. Hoe het handschrift in Namen terechtkwam is niet duidelijk maar het is bekend dat het in de 17de eeuw reeds in het bezit was van de pastoor van Othée bij Luik, die er zijn wapenschild en -spreuk liet in aanbrengen.

Dankzij Dominique Vanwijnsberghe, Belgisch kunsthistoricus gespecialiseerd in de kunst van de 15e eeuw, werd het werk ontdekt. Bij een systematisch onderzoek van de verluchte handschriften uit de Seminariebibliotheek van Namen stootte hij op het Provençaalse kleinood dat in de catalogus onder “Naams manuscript” stond vermeld.

Één van de mooiste bladzijden uit het handschrift stelt de Bijbelse Koning David in aanbidding voor in een landschap dat een Mediterraanse atmosfeer uitademt. Beïnvloed door het typisch Zuiderse licht koos Enguerrand Quarton spontaan voor een hevig kleurenpalet dat ook in zijn grote schilderwerken is terug te vinden. De gelijkenis met de miniatuur met hetzelfde onderwerp in het Morgan getijdenboek is treffend.

Namen, Seminariebibliotheek, Ms 83: koning David in gebed

Naast deze miniatuur is ook de, helaas beschadigde, annunciatie uit dit handschrift aan Enguerrand Quarton toe te schrijven. Opvallend in deze annunciatie is de gelijkenis met de miniatuur met de Gregoriusmis uit het getijdenboek van Boucicaut (zie hierna).

Enguerrand Quarton heeft een aanzienlijke invloed uitgeoefend op de provençaalse boekverluchters van zijn tijd, onder wie Pierre Villate, medewerker van Quarton bij de vervaardiging van het retabel van Cadard. Zo herkent men diens stijl in twee miniaturen (f. 241 Gregoriusmis en f. 242) die tegen 1477-1480 zijn toegevoegd aan het beroemde Getijdenboek van Maréchal de Boucicaut.

Catalogus

Albi, Bibliothèque municipale

Ms Rochegarde 104 Echecs moralisés navolger van Enguerrand Quarton, aan wie ook de verluchting van Dijon ms 2968, ff 13, 83 en 89 en Amiens ms Lescalopier 19 wordt toegeschreven

literatuur:

  • Avril & Reynaud 1993, p. 242

Amiens, Bibliothèque municipale

Ms Lescalopier 19, tegen 1440 en tegen 1470 navolger van Enguerrand Quarton, aan wie ook de verluchting van Albi Rochegarde 104 en Dijon ms 2968, ff 13, 83 en 89 wordt toegeschreven

literatuur:

  • Avril & Reynaud 1993, nr. 130

Dijon, Bibliothèque municipale

Ms 2968 getijdenboek met de wapens van de familie de Villeneuve 3 miniaturen op f. 13, 83 en 89 door navolger van Enguerrand Quarton, aan wie ook Albi ms Rochegarde 104 en Amiens ms Lescalopier 19 wordt toegeschreven

literatuur:

  • Avril & Reynaud 1993, p. 242

Londen, British Library

Ms add 19897 missaal van Jean d´Armagnac,  Avignon, ca 1470 verlucht in de stijl van Enguerrand Quarton

Namen, Seminariebibliotheek

Ms 83 Getijdenboek, Zuid Frankrijk, ca 1440-1470 verluchting door Enguerrand Quarton: koning David in gebed; overige grote miniaturen door Pierre Villate, overige verluchting door 3 anonieme verluchters

literatuur:

  • Vanwijnsberghe & Avril 2002

New York, Pierpont Morgan Library

Ms M 358 getijdenboek (“unfinished hours”), ca 1440-1450 verluchting door Barthélemy van Eyck en Enguerrand Quarton: f.  106, 202, 202v en 209v

literatuur:

  • Plummer 1982, nr. 39
  • Brachert 1989, p. 49, 50
  • Avril & Reynaud 1993, nr. 123
  • Wieck 1997, nr. 31

New York, Public Library

Ms Spencer 4 Petrus Comestor, Bible historiale in 3 vols, Parijs, deel 1 verlucht ca 1340 door Richard de Montbaston, wiens miniaturen rond 1460 zijn overgeschilderd door de Meester van Jacques d’Armagnac; deel 2 en 3 ca 1460-1480 verlucht door de Meester van Jacques d’Armagnac: f. 36r-69r, 94v-132r, 137r, 139r, 146v, 150r, 155v-216r, 275v-295r, 363r; Enguerrand Quarton: f. 84v, 305v, 309r, 311r, 332r; de Meester van het Psalter van Jean le Meingre III: f. 1r-27v, 135v, 141r-143v, 152v, 223r, 254r, 258r, 261r, 265r, 298v, 314r-320r, 360v, 394v, 401v; en een medewerker van Jean Bourdichon: f. 221r, 226v-252r, 256r, 263r, 267r-270r, 366r-391v, 396v-397v

literatuur:

  • Avril & Reynaud 1993, p. 165, 166
  • Komada 2000, vol. II, p. 386, 409, 419, 538, 558, 573, 579, 584, 587, 595, 600; vol III, p. 844-849
  • New York 2005-2006, nr. 21

Voor verdere literatuur zie onder: Meester van Jacques d’Armagnac

Parijs, Bibliothèque Nationale

Ms nouv acq lat 2661 Missaal van Jean des Martins, Avignon, ca 1465-1466

Parijs, Bibliothèque Nationale, Ms n. acq. Lat. 2661, f. 291v: God de schepper met de 4 evangelistensymbolen – f. 292r: Kruisiging
door Enguerrand Quarton

literatuur:

  • Avril & Reynaud 1993, nr. 129
  • Walther 2001, p. 360-1

San Marino, Huntington Library

Ms 1129 getijdenboek, Zuid Frankrijk, ca 1440-1460

San Marino, Huntington Library, Ms 1129, f. 57r: besnijdenis door Enguerrand Quarton

literatuur:

  • Reynaud 1982
  • Avril & Reynaud 1993, p. 238

Literatuur

  1. Avril 1977
  2. Plummer 1982, nr. 39
  3. Reynaud 1982
  4. Sterling 1983
  5. Brachert 1989, p. 49, 50
  6. Avril & Reynaud 1993, p. 165-166, 238-244, nrs. 123, 129-132
  7. Wieck 1997, nr. 31
  8. Smeyers 1998, p. 265
  9. Komada 2000, vol. II, p. 386, 409, 419, 538, 558, 573, 579, 584, 587, 595, 600; vol III, p. 844-849
  10. Walther 2001, p. 360-361
  11. Vanwijnsberghe & Avril 2002
  12. New York 2005-2006, nr. 21