Lieven van Lathem
Direct link to:
Rouen, Bibliothèque municipale, Ms Martainville 192
the Trivulzio Hours in The Hague (Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, Ms SMC1)
the Hours of Mary of Burgundy (Vienna, Osterreichische Nationalbibliothek, cod 1857)
Madrid, Biblioteca Nacional, Ms Vitr 25-5 ” Voustre Demeure”
Gebedenboek van Filips de Goede in Parijs, Bibliotheque Nationale, Ms nouv acq fr 16428
Vlaams boekverluchter, afkomstig uit Latem, niet ver van Gent, werkzaam tussen 1453 en 1493, het jaar waarin hij overleed. Hij was ongetwijfeld een van de meest briljante verluchters van zijn tijd. Van Lathem bracht een groot deel van zijn loopbaan vanaf 1453 in Gent door, als vrijmeester van het schildersambacht, waarvoor hij een hoog inschrijfgeld betaalde, een teken van hoog aanzien.
Flemish book illuminator, from Latem, not far from Ghent, who worked between 1453 and 1493, the year in which he died. He was undoubtedly one of the most brilliant illuminators of his time. Van Lathem spent a large part of his career from 1453 in Ghent as a free master of the painter's trade, for which he paid a high registration fee, a sign of high esteem.
Van 1456 tot 1459 was hij in dienst bij Filips de Goede. Tussen 1459 en 1462 verbleef hij mogelijk in Utrecht. Dit leidt men af uit een Noord-Nederlands getijdenboek dat hij samen met de Meester van Catharina van Kleef verluchtte: de randen worden aan Van Lathem toegeschreven (Den Haag, Rijksmuseum Meermanno-Westreenianum, ms. 10 F 50).
From 1456 to 1459 he was employed by Philip the Good. He may have resided in Utrecht between 1459 and 1462. This can be deduced from a Northern Netherlandish book of hours that he illuminated together with the Master of Catharina van Kleef: the edges are attributed to Van Lathem (The Hague, Rijksmuseum Meermanno-Westreenianum, ms. 10 F 50).
In 1462 werd Lieven van Lathem lid van het Antwerpse Sint Lucas gilde. Zeker vanaf 1487 bekleedde hij de functie van hofschilder van Maximiliaan van Oostenrijk en dat bleef zo tot 1490, en mogelijk zelfs tot zijn dood in februari 1493. Vanaf 1470 ontbreken concrete gegevens over zijn activiteiten.
In 1462 Lieven van Lathem became a member of the Antwerp Saint Luke guild. Certainly from 1487 he held the position of court painter to Maximilian of Austria and this remained so until 1490, and possibly even until his death in February 1493. From 1470 concrete information about his activities is lacking.
Het oeuvre van Lieven van Lathem bereikte een zeer hoog niveau, waarmee hij zijn tijdgenoten overtreft. De drôlerieën in de randen van het Haagse getijdenboek beelden beroepen en dagelijkse bezigheden uit. Dit soort motieven bekleedt een opvallende plaats in het werk van deze verluchter. Daarnaast wemelen zijn illustraties van kleine personages. Emotie wordt niet zozeer door middel van de gelaatsuitdrukking weergegeven, maar veeleer door de houding van het lichaam en de gebaren. Door de schaal van de figuren te verkleinen winnen de interieurs, stadsgezichten en landschappen aan belang.
Lieven van Lathem's oeuvre reached a very high level, surpassing his contemporaries. The drôleries in the margins of the Hague Book of Hours depict professions and daily activities. This type of motif occupies a prominent place in the work of this illuminator. In addition, his illustrations are teeming with small characters. Emotion is not so much represented by the facial expression, but rather by the posture of the body and the gestures. By reducing the scale of the figures, the interiors, cityscapes and landscapes gain in importance.
De miniaturist suggereert een grote diepte door de opeenvolging van goed verlichte ruimten. Het is Van Lathems verdienste dat hij de traditionele margedecoratie nieuw leven inblies. Hij verbreedde ze en gaf ze met een dicht patroon van motieven een grote sierlijkheid. Kenmerkend zijn de blauwe en gouden acanthussen, die vaak grote vruchten dragen en via groene ranken worden verbonden met bloemen en druiventrossen.
De artiest streeft in zijn randen naar een versterking van het effect van driedimensionaliteit. Figuren banen zich een weg door de ranken heen of komen uit bloemen tevoorschijn. Van groot belang zijn de gelijkenissen tussen motieven in de marges en in de taferelen: Van Lathem streefde er een eenheid mee na tussen decor en illustratie.
Een mooi voorbeeld hiervan vormt de miniatuur op f. 134v uit de Gillion de Trazegnies, thans bewaard te Malibu, J. Paul Gettu Museum. In deze miniatuur waarop Gillion’s zoon de Saraceense admiraal Lucion verslaat in een duel, imiteren de paarden hun meesters. De schimmel valt het doodbloedend bruin paard aan. Deze dierengroep wordt vervolgens compositorisch herhaald in de drôlerieën in de rand waarin een hond een hert aanvalt.
The miniaturist suggests great depth through the succession of well-lit spaces. It is to Van Lathem's credit that he breathed new life into the traditional margin decoration. He widened them and gave them great elegance with a dense pattern of motifs. Characteristic are the blue and gold acanthus, which often bear large fruits and are connected to flowers and grape clusters via green tendrils. The artist strives in his edges to enhance the effect of three-dimensionality. Figures make their way through the tendrils or emerge from flowers. The similarities between motifs in the margins and in the scenes are of great importance: Van Lathem strived for a unity between decor and illustration. A good example of this is the miniature on f. 134v from the Gillion de Trazegnies, now kept at Malibu, J. Paul Gettu Museum. In this miniature of Gillion's son defeating the Saracen admiral Lucion in a duel, the horses imitate their masters. The fungus attacks the bleeding brown horse. This group of animals is then repeated compositionally in the drôleries in the rim in which a dog attacks a deer.
Hetzelfde Gillion de Trazegnies-handschrift bevat een frontispice (f. 2r) dat een uitgangspunt vormt voor een veel nagevolgde compositie. De miniatuur toont een complexe architecturale constructie die bijna letterlijk wordt overgenomen in de frontispice van een Histoire de la Conquete de la Toison D’or (Parijs, Bibliothèque Nationale, ms. fr. 331). In de gevechtsscènes in het Gillion de Trazegnies-handschrift geeft Van Lathem op overtuigende wijze gevoelens als angst, afgrijzen en pijn weer en beeldt hij gesneuvelde krijgers en paarden soms in moeilijke perspectivische verkortingen af. Ook de uitdrukkingen van dieren zijn op een gevarieerde wijze in beeld gebracht. Reeds Winkler 1925 wees op de bijzondere gave van de kunstenaar om dieren te schilderen (p. 90: “Das Rankenwerk is von grosser Eleganz, die Kampfszenen der Drolerien sind so lebendig, dass er wohl als einer der allerbesten Tiermaler des 15. Jahrhunderts gelten kann”).
Het Gillion de Trazegnies-handschrift vormt, samen met een Histoire de la Conquete de la Toisin d’Or (Parijs, Bibliothèque Nationale, ms. fr. 331) en een Livre des Secrets d’Aristote (Parijs, Bibliothèque Nationale, ms. fr. 562), een drietal belangrijke handschriften die door Lieven van Lathem in opdracht van de Brugse mecenas Lodewijk van Gruuthuse werden verlucht.
Basis voor de toeschrijving van miniaturen aan Lieven van Lathem is een ordonnantie van de eerste stalknecht van Karel de Stoute (Wenen, ONB, cod ser 2616).
Een tweede bron voor toewijzingen aan Van Lathem vormt een document waarin staat vermeld dat de miniaturist voor Karel de Stoute een klein getijdenboek met 26 miniaturen verluchtte (thans: Malibu, J. Paul Getty Museum, ms. 37).
Van Lathem is vroeger weleens en naar gebleken is onterecht vereenzelvigd met Philippe de Mazerolles (Brussel 1959, p. 106-107; zie ook Winkler 1925 die de naam Van Lathem in het geheel niet kent en de handschriften rangschikt onder De Mazerolles), dan wel De Mazerolles wordt vereenzelvigd met de anonieme Meester van Antoon van Bourgondië, ten gevolge waarvan de werken die vroeger op naam stonden van de Mazerolles zouden moeten worden toegekend aan Van Lathem (Smeyers 1998, p. 371).
Het werk van Lieven van Lathem is nauw verwant met dat van de Meester van Girart de Roussillon (geïdentificeerd als Dreux Jehan), een door Rogier van der Weyden beïnvloede, belangrijk miniaturist, die eveneens voor Filips de Goede heeft gewerkt en die met Lieven van Lathem samenwerkte in het Gebedenboek van Filips de Goede (Parijs, Bibliothèque Nationale, ms. nouv acq fr 16428). Ook met Claes (Nicolaas) Spierinc werkte van Lathem vaak samen, zo bijvoorbeeld in het reeds genoemde Getijdenboek van Karel de Stoute in Malibu en het beroemde Getijdenboek van Maria van Bourgondië in Wenen. De Meester van het Breviarium van Geraardsbergen was een naaste medewerker van Lieven van Lathem en van Dreux Jehan.
Catalogus
Amsterdam, Universiteitsbibliotheek
Ms XV C 26 getijdenboek, Gent of Brugge ca 1470, drie verluchters, verwantschap met Lieven van Lathem
literatuur:
- Dogaer 1987, p. 136||Wolff 1996, nr. 1
Baltimore, Walters Art Gallery
Ms W 208 getijdenboek, Antwerpen (?), ca 1470 omgeving Lieven van Lathem
literatuur:
- De Ricci 1935-1940, I, nr. 269
- Brussel 1959, nr. 249
- Randall 1997, nr. 270
Berlijn, Staatsbibliothek-Preussischer Kulturbesitz
Ms Breslau 1, delen 1 tem 4 Jean Froissart, Chroniques, Brugge of Lille, ca 1468-1470, verluchting door Lieven van Lathem, Loyset Liédet, Meester van 1482?, Meester van het Gulden Vlies van Wenen en Kopenhagen: de randen
literatuur:
- Winkler 1925 (1978), p. 164; daar nog gerangschikt onder: Breslau, Stadtbibliothek
- Olschki 1932, pl. 56
- Dogaer 1987, p. 112, 124 als Loyset Liédet en Philippe de Mazerolles
- Wolff 1996, p. 191-200, nr. 2
- Brinkmann 1997, p. 292
- Smeyers 1998, p. 401
- Los Angeles-London 2003, p. 64, 239
- Hans-Collas & Schandel 2009, p.58, 78, 84, 157, 164
- Wijsman 2010, p. 332
Cambridge, Fitzwilliam Museum
Ms 143 (ook: ms James 143) getijdenboek, ca 1455-60 Lieven van Lathem en anonieme verluchter
literatuur:
- Byvanck-Hoogewerff 1925, nr. 149 als Noord-Nederlands, ca 1480
- Winkler 1925 (1978), p. 168
- Cambridge 1993, nr. 19
- Wolff 1996, nr. 3
Den Haag, Koninklijke Bibliotheek
Ms SMC1 Trivulzio getijdenboek (thans: Ms 1900 A 009), Gent, Antwerpen en Valenciennes, ca 1470-1475 verluchting door Lieven van Lathem: f. 13v Triniteit, 22v, 30v, 44v Pinksteren, 55v, 59v alle heiligen, 67v, 86v, 103v Gregoriusmis, 110v Maagd en Kind met musicerende engelen, 120v, 128r Sint Joris en de draak, 157v Johannes op Patmos, 159v Lucas, 161v Matteus, 164v Marcus, 248v David in gebed, 271v dodenmis; Simon Marmion: f. 139v bewening, 166v annunciatie, 186v visitatie, 199v geboorte, 205v aankondiging aan de herders, 211v aanbidding door de wijzen, 217v presentatie in de tempel, 223v vlucht naar Egypte, 232v; en de Weense Meester van Maria van Bourgondië: f. 94v Kruisiging
literatuur:
- Los Angeles-London 2003, nr. 17
- Utrecht 2018, nr. 55
Den Haag, Rijksmuseum Meermanno-Westreenianum
Ms 10 F 50 getijdenboek, verluchting door Lieven van Lathem en de Meester van Catharina van Kleef
literatuur:
- Wolff 1996, nr. 5
- Leuven 2002, p. 239
- Utrecht 2018, nr. 67
Voor verdere literatuur zie onder: Meester van Catharina van Kleef.
Dülmen, collectie van Hertog van Croy
Ms 50 Roman de Gillion de Trazegnies
literatuur:
- Bayot 1903, p. 27-36
- Brussel 1959, nr. 240
- Wolff 1996, nr. 6
- Smeyers 1998, p. 401
’s-Heerenberg, Huis Bergh
Ms 10 gebedenboek, Vlaanderen, 3e kwart 15e eeuw navolger Lieven van Lathem? en navolger Claes Spierinck?
literatuur:
- Site Bibliotheca Neerlandica Manuscripta
- Korteweg 2013, nr. 72
- Utrecht 2018, p. 243, nt. 2
Madrid, Biblioteca Nacional
Ms vitr 25-5 getijdenboek Voustre Demeure, Gent, ca. 1475-1480 (20 miniaturen uit dit handschrift thans in Berlijn en 1, verlucht door Simon Marmion, in Philadelphia) verluchting door de Weense Meester van Maria van Bourgondië, Lieven van Lathem, Simon Marmion en de Meester van het Dresdense Gebedenboek: alle 24 kalenderminiaturen
literatuur:
- Lieftinck 1969, p. 77-108
- Brinkmann 1997, p. 183-196, 390
- Smeyers 1998, p. 395
- Los Angeles-London 2003, nr. 20
Malibu, J. Paul Getty Museum
Ms 37 getijdenboek van Karel de Stoute, Gent, Antwerpen en Rouen ca 1469 en 1480-1490, verluchting door Lieven van Lathem: o.a. f. 1v Karel de Stoute, 2v hl. Veronica, 5v Maagd en Kind, 6rv Karel de Stoute, 10r Maagd en Kind, 14r Triniteit, 15v hl. Michael, 17r onthoofding van Johannes de Doper, 18r Johannes op Patmos, 19v Christus verschijnt aan Petrus, 21r hl. Andreas, 22r Christus en Jacobus de Meerdere, 23v Laatste Avondmaal, 24v hl. Stefanus, 26r Christoffel met het Kind, 29r hl. Sebastiaan, 31v hl. Laurens, 33r hl. Antonius, 34v hl. Martin, 36r hl. Gatian, 38r hl. Fiacrius, 39v hl. Hubertus, 41v hl. Eutropius, 43r alle heiligen, 45r Anna-te-Drieën, 46v noli me tangere, 48r hl. Catharina, 49v hl. Margaretha, 50v hl. Apollonia, 67v Sint Joris en de draak, 68r Karel de Stoute, 71r gevangenneming, 82v Christus voor Pilatus, 95v Kruisdraging, 106r Kruisiging; Weense Meester van Maria van Bourgondië; Nicolaas Spierinck e.a.
literatuur:
- Durrieu 1927, p. 54, pl. 43
- Brussel 1959, nr. 242
- Los Angeles-London 2003, nr. 16
Voor verdere literatuur zie onder: Weense Meester van Maria van Bourgondië
Ms 111 Roman de Gillion de Trazegnies, Antwerpen, na 1464
literatuur:
- Bayot 1903
- Winkler 1925 (1978), p. 169
- Brussel 1959, nr. 160
- Dogaer 1987, p. 136
- Brugge 1992, p. 137, 138; ill. p. 114, 118, 120, 165, 168, 170
- Wolff 1996, p. 154-155, 166-182, nr. 4
- Los Angeles-London 2003, nr. 58
- Hans-Collas & Schandel 2009, p. 78, 81, 84, 124, 298, 321
- Sotheby’s 5 december 2012, lot 51
New York, Pierpont Morgan Library
Ms M 214 Jean de Courcy, Chronique universelle, dite de la Bouquechardière, Brugge, ca 1470, verlucht door werkplaats van Lieven van Lathem
literatuur:
- Basel & Frankfurt am Main 1999, nr. 124
Parijs, Bibliothèque Nationale
Ms fr 331 Raoul Lefevre, Histoire de la conquete de la Toison d’Or, Antwerpen, ca 1470
literatuur:
- Winkler 1925 (1978), p. 192
- Durrieu 1927, p. 55, pl. 46
- Brussel 1959, nr. 158
- Dogaer 1987, p. 136
- Brugge 1992, p. 122, 137, ill. p. 115, 116
- Wolff 1996, nr. 9
- Los Angeles-London 2003, nr. 59
- Blois & Parijs 1992, nr. 49
Ms fr 562 Les secrets d’Aristote (en) Miroir de l’Ame, Antwerpen, ca 1470 f. 7 presentatiescène door Lieven van Lathem; f. 66 door verluchter uit omgeving Philippe de Mazerolles
literatuur:
- Winkler 1925 (1978), p. 90, 192
- Brussel 1959, nr. 159
- Brugge 1981, nr. 107
- Dogaer 1987, p. 136
- Brugge 1992, p. 137
- Wolff 1996, nr. 10
- Los Angeles-London 2003, nr. 60
Ms fr 9199 Gautier de Coincy, Miracles de Notre Dame, vertaling door Jean Miélot, deel II Zuidelijke Nederlanden, ca 1456-1460
literatuur:
- Wijsman 2006, nr. 1
Ms nouv acq fr 16238 getijdenboek, Vlaanderen, ca 1460-1467 Dreux Jehan/Meester van Girart de Roussillon en Lieven van Lathem
literatuur:
- Cardon 1996, p. 275
- König 1991 (2), p. 180
Ms nouv acq fr 16428 gebedenboek van Filips de Goede, ca 1460 en Brugge, ca 1495-1500 verluchting door Simon Marmion, Dreux Jean en Lieven van Lathem; de 7 miniaturen die het later toegevoegde Lazarus-visioen illustreren zijn van de hand van de Meester van het Dresdense Gebedenboek
literatuur:
- Gent 1975, II, nr. 597
- Wolff 1996, nr. 11
- Brinkmann 1997, p. 393
- Smeyers 1998, p. 393
Ms nouv acq lat 215 getijdenboek, ca 1460
literatuur:
- Dogaer 1987, p. 136
- Wolff 1996, nr. 12
Parijs, Bibliothèque Nationale Musée du petit palais, Collection Dutuit
Ms 456 Histoire d’Alexandre (vertaling door Jean Wauquelin), Brugge, voor 1467 verluchting door Dreux Jehan/Meester van Girart de Roussillon, Willem Vrelant, De Meester van de Vraie cronicque descoce en Lieven van Lathem
literatuur:
- Winkler 1925 (1978), p. 196
- Dogaer 1987, p. 136
- Wolff 1996, nr. 13
- Bousmanne 1997, p. 58, 297-299
- Smeyers 1998, p. 393
- Rouen 2016-2017, nr. 71
Rouen, Bibliothèque municipale
Ms Martainville 192 getijdenboek, Antwerpen, ca 1475 miniaturen door Lieven van Lathem, randversieringen door anoniem (Duits ?) artiest
literatuur:
- Brussel 1959, nr. 241
- Wolff 1996, nr. 14
- Rouen 2016-2017, nr. 24
Stuttgart, Württembergische Landesbibliothek
Cod brev 162 Sachsenheim Gebedenboek, ca. 1460 verluchting door Lieven van Lathem, Meester van het Breviarium van Geraardsbergen en een derde anonieme verluchter
literatuur:
- Winkler 1925 (1978), p. 90
- Wolff 1996, m.n. nr. 15
- Leuven 2002, p. 293
Utrecht, Rijksmuseum Het Catharijneconvent
Ms bmh 66 getijdenboek, Antwerpen, ca 1475 navolger van Lieven van Lathem
literatuur:
- Utrecht 2018, nr. 63
Wenen, Osterreichische Nationalbibliothek
Cod 1857 getijdenboek van Maria van Bourgondië, 1475-80, verluchting door Lieven van Lathem: f. 50v pinksteren, Weense Meester van Maria van Bourgondië: f. 14v , 43v, 94v en 99v; Simon Marmion (1 miniatuur) en Willem Vrelant (1 miniatuur), kalligrafie en deel drolerieën door Claes Spierinc
literatuur:
- Thoss 1987, nr. 16
- Wolff 1996, nr. 16
- Los Angeles-London 2003, nr. 19
- Wijsman 2006, nr. 4
voor verdere literatuur zie onder: Weense Meester van Maria van Bourgondië
Cod 2533 Chroniques de Jérusalem abrégées, Brussel, ca 1455, Dreux Jehan/Meester van Girart de Roussillon en Lieven van Lathem: f. 12r, 12v, 15r, 15v?
literatuur:
- Wolff 1996, nr. 17
voor verdere literatuur zie onder: Dreux Jehan
Cod ser n 2616 Ordonnance touchant la conduite du premier écuyer d’écuyerie de monseigneur le duc du Bourgoigne (ordonnantie van de eerste stalmeester van Karel de Stoute), Antwerpen, 1469 calligrafie en randversiering (?) door Claes Spierinc, de enige miniatuur door Lieven van Lathem
literatuur:
- Brussel 1959, nr. 184
- Gent 1975, II, nr. 599
- Thoss 1987, nr. 21
Cod ser n 12779 Adriaen Dullaert, Geschiedenis van Scheut, na 1471 verwant aan Lieven van Lathem
literatuur:
- Thoss 1987, nr. 34
Literatuur
- Bayot 1903
- Byvanck-Hoogewerff 1925, nr. 149
- Winkler 1925 (1978), p. 89, 90, 164, 168, 169, 192
- Durrieu 1927, p. 54, 55, pl. 43, 46
- Olschki 1932, pl. 56
- De Ricci 1935-1940, I, nr. 269
- De Schryver 1957
- Brussel 1959, p. 106-107, nrs. 158, 159, 160, 184, 240, 241, 242, 249
- Lieftinck 1969, p. 77-108
- Unterkircher 1974
- Gent 1975, II, p. 327-328, nr. 597, 599
- Brugge 1981, nr. 107
- Thoss 1987, nrs. 16, 21, 34
- Dogaer 1987, p. 112, 124, 136
- Marrow 1989, p. 163-4
- König 1991 (2), p. 180
- Blois & Parijs 1992, nr. 49
- Brugge 1992, p. 122, 137, 138; ill. p. 114, 115, 116, 118, 120, 165, 168, 170
- Unterkircher 1993
- Cambridge 1993, nr. 19
- Cardon 1996, p. 275
- Wolff 1996
- Brinkmann 1997, p. 183-196, 292, 390, 393
- Bousmanne 1997, p. 58, 297-299
- Randall 1997, nr. 270
- Smeyers 1998, p. 371-2, 392-5, 401, 405-6
- Basel & Frankfurt am Main 1999, nr. 124
- Leuven 2002, p. 293
- Los Angeles-London 2003, p. 64, 239, nrs. 16, 17, 19, 20, 58, 59, 60
- Wijsman 2006, nrs. 1, 4
- Site Bibliotheca Neerlandica Manuscripta (2008)
- Hans-Collas & Schandel 2009, p.58, 78, 81, 84, 124, 157, 164, 298, 321
- Wijsman 2010, p. 332
- Sotheby’s 5 december 2012, lot 51
- Korteweg 2013, nr. 72
- Rouen 2016
- Utrecht 2018, nr.s 55, 63, 67; p. 243, nt 2