Stuttgart, WL, Cod. mus. I 2 65, fol. 236v (detail)

Nikolaus Bertschi

Duits boekverluchter, geboren in Rorschach am Bodensee (blijkens een signatuur in een verlucht drukwerk, thans St, Gallen, Stiftsbibliothek, ink. 87, dat luidt als volgt: N. bertschi illuminista de Roschach), rond 1480/1490, overleden in 1541/1542. Werkzaam in Augsburg waar hij vanaf 1510 tot 1541 ieder jaar (met uitzondering van de jaren 1517, 1518 en 1524) in de “Steuerbücher” voorkomt.

Blijkens het hier afgebeelde zelfportret (de enige bekende afbeelding van een Duitse laatmiddeleeuwse verluchter aan het werk) was hij rond 1511/1512 reeds getrouwd met zijn vrouw Margarete.

Stuttgart, WL, Cod. mus. I 2 65, fol. 236v (Ausschnitt) door nikolaus bertschi

Ook zijn zoon Nikolaus Bertschi junior was werkzaam als boekverluchter. Wellicht was dit de 2e zoon met deze naam en was er ook nog een 1e zoon met dezelfde naam die ook als verluchter werkte en die vroeg overleed (zie Merkl 1999, p. 42). Bertschi’s werkplaats was gespecialiseerd in de verluchting van liturgische handschriften. Het bewaard gebleven werk laat over een periode van bijna veertig jaren een verwonderlijke stilistische homogeniteit zien, hetgeen de datering bemoeilijkt. Mogelijk is Nikolaus Bertschi senior een leerling geweest van de Augsburgse boekverluchter Georg Beck (Merkl 1999, p. 44, 45).

Salzburg, Universitätsbibliothek,  F II 187, blad met de Kruisiging

Catalogus

Augsburg, Bistumsarchiv

Hs 27a graduaal, Augsburg, 1527

literatuur:

  • Merkl 1999, nr. 19

Augsburg, Staatsarchiv

KU Augsburg-St. Moritz 900, Aflaatsoorkonde voor bisschop Heinrich van Lichtenau, Augsburg, 1511

literatuur:

  • Merkl 1999, nr. 5

KU Augsburg-St. Moritz 901, Aflaatsoorkonde voor bisschop Heinrich van Lichtenau, Augsburg, 1511

literatuur:

  • Merkl 1999, nr. 6

KU Augsburg-St. Moritz 984/1, Aflaatsoorkonde voor kardinaal Matthäus Lang, Augsburg, 1516 werkplaats van Nikolaus Bertschi, mogelijk Urban Mörtz

literatuur:

  • Merkl 1999, nr. 12

Basel, Openbare Kunstverzameling, Kupferstichkabinett

Z 115 bewening en abt Franz Gaisberg met kloosterwapen, los blad uit een sequentiale voor het klooster van Sankt Gallen (een 2e los blad bevindt zich in Zürich, Staatsarchiv), Augsburg, ca 1510-1511

literatuur:

  • Vogler 1992, afb. 33
  • Merkl 1999, nr. 4

Fulda, Hessische Landesbibliothek

Ms Aa 145 psalter, 1542/43

literatuur:

  • Merkl 1999, nr. 26

Wenen, Inlibris Antiquariat, Amsterdam International Antiquarian Book Fair 30 September – 1 October 2017, lot 16 Gebedenboek, f. 1v: Annunciation door werkplaats van Nikolaus Bertschi

München, Bayerische Staatsbibliothek

clm 5555, gebedenboek, Augsburg, 1520

literatuur:

  • Merkl 1999, nr. 16

clm 7901, missaal, Augsburg, ca 1531

literatuur:

  • Merkl 1999, nr. 23

clm 11332a, brevier, Augsburg, 1529/30

literatuur:

Merkl 1999, nr. 21

clm 23014, graduaal, Augsburg, ca 1500/05

literatuur:

  • Merkl 1999, nr. 1

clm 28150, antifonarium, Augsburg, 1531

literatuur:

  • Merkl 1999, nr. 22

clm 28801, gebedenboek, Augsburg, 1517

literatuur:

  • Merkl 1999, nr. 14

clm 30080, gebedenboek, Augsburg, 1516

literatuur:

  • Merkl 1999, nr. 13

mus ms C, koorboek, Augsburg, 1538

literatuur:

  • Merkl 1999, nr. 25

Nürnberg, Germanisches Nationalmuseum

hs 1737 gebedenboek voor Ulrich VII en Magdalena van Monfort, Augsburg, 1515

literatuur:

  • Merkl 1999, nr. 9

hs 3155b lectionarium, Augsburg, ca 1505

literatuur:

  • Merkl 1999, nr. 2

hs 4752a gebedenboek voor Ulrich VII en Magdalena van Monfort, Augsburg, ca 1515

literatuur:

  • Merkl 1999, nr. 10

Nürnberg, Privé-verzameling

Lectionarium, Augsburg, ca 1505

literatuur:

  • Merkl 1999, p. 48

Philadelphia, Library Company of Philadelphia

Ms 4 psalter, Augsburg, ca 1520

literatuur:

  • www.leavesofgold.org (2005)

Salzburg, Universitätsbibliothek

F II 187 gedrukt missaal, verlucht voor kardinaal Matthäus Lang, Augsburg, 1519 of later

literatuur:

  • Merkl 1999, nr. 15

Sankt Gallen, Stiftsbibliothek

Cod 532-539 Directorium perpetuum voor het klooster Sankt Gallen, Augsburg, niet voor 1520

literatuur:

  • Merkl 1999, nr. 17

Cod 540 lectionarium, niet voor 1527 (?)

literatuur:

  • Holenstein 1956, p. 82, 86, 90, 93
  • Moser 1997, p. 342, BR 19
  • Merkl 1999, nr. 20

Cod 1767 graduaal, Augsburg, 1506 (?)

literatuur:

  • Vogler 1992, p. 64, afb. 16
  • Moser 1997, p. 339, BR 16
  • Merkl 1999, nr. 3

Inkunabel 87 gedrukt exemplaar van de Summa van de hl. Antoninus van Florence, Augsburg, verluchting ca 1510/20

literatuur:

  • Holenstein 1956, p. 76, 89
  • Moser 1997, p. 339, BR 15
  • Merkl 1999, nr. 8

Stuttgart, Württembergischen Landesbibliothek

Cod mus fol. I 63-65 Driebandig koorboek, Augsburg, 1511/12

literatuur:

  • Merkl 1999, nr. 7

HB I 172 gebedenboek van Johann von Frundsberg, Augsburg, ca 1515/20

literatuur:

  • Merkl 1999, nr. 11

Rotthalmünster, Antiquariaat Heribert Tenschert

Gebedenboek voor Marquard vom Stain, Augsburg, 1532 (in 1993 aangekocht door Heribert Tenschert, in 1999 daar nog aanwezig)

literatuur:

  • Merkl 1999, nr. 24

Wenen, Inlibris Antiquariat

Amsterdam International Antiquarian Book Fair 30 September – 1 October 2017, lot 16 Gebedenboek, Augsburg, 1526, elf volbladminiaturen door werkplaats van Nikolaus Bertschi: f. 1v Annunciation, 35r Nativity, 42v annunciation to the shepherds with the initials “KW” on the deer’s white hindquarters in the border, 47r Adoration, 51r Circumcision, 55r Flight into Egypt, 63v Coronation of the Virgin, 86v Crucifixion, 126v two women kneeling in prayer before an epiphany of Christ, including the sponsor with the banner “Miserere deu[s] anime famuli tue et”, 152v portrait of the kneeling sponsor of the book with a banner “Exaudi queso […] domine supplicum preces […]”

literatuur:

  • Merkl 1999, nr. 18

Wenen, Inlibris Antiquariat, Amsterdam International Antiquarian Book Fair 30 September – 1 October 2017, lot 16 Gebedenboek, f. 47r: Aanbidding door de Wijzen door werkplaats van Nikolaus Bertschi

Zürich, Staatsarchiv

W 3 AG 18 Noli me tangere, los blad uit een sequentiale voor het klooster van Sankt Gallen (een 2e los blad bevindt zich in Basel, Kupferstichkabinett), Augsburg, ca 1510-1511

literatuur:

  • Merkl 1999, nr. 4

Literatuur

Müller 1936
Müller 1937
Holenstein 1956
Vogler 1992, p. 64, 77, 116, afb. 16, 27, 33
Moser 1997, p. 14, 16-20, 109, 132, 157, 161, 164-167, 171, 185, 198, 211, 327, 339 (BR 15, 16), 341-343 (BR 19), 365, 377, afb. p. 16, 168
Merkl 1999, p. 41-48, nrs. 1, 2, 3, 4, 7, 8, 9, 10, 12, 13, 17, 20, 22, 24, 25
www.leavesofgold.org (2005)
Bradley 1887-1889
Thieme-Becker 1907-1950
D’Ancona & Aeschlimann 1949, p. 31

Sankt Gallen, Stiftsbibliothek, cod sang 1767, f. 1r