Parijs, Bibliothèque Nationale, Ms fr. 2646, f. 176r les Bal d’Ardents (detail)

Meester van Antoon van Bourgondië

Vlaams boekverluchter, ontleent zijn door Friedrich Winkler gegeven naam aan een drietal grote handschriften die hij verluchtte voor Antoon (de Grote Bastaard) van Bourgondië (1421-1504), de onwettige halfbroer van Karel de Stoute.

Deze drie handschriften zijn Berlijn, Staatsbibliothek, Dep. Breslau 2, Den Haag, Museum Meermanno Westreenianum, ms. 10 A 21 en een zich vroeger in een Parijse privéverzameling bevindend handschrift, genoemd in Winkler 1925, p. 82: J. le Grant, Livre des bonnes moeurs. Duidelijk is overigens dat de miniaturen uit deze handschriften het werk zijn van meerdere verluchters.

Terwijl veel van de grote miniaturen uit het Berlijnse en Parijse handschrift van de hand van onze meester zijn, geldt dat niet voor de verluchting van het Haagse handschrift: slechts de tien kleine miniaturen zijn van de hand van de Meester van Antoon van Bourgondië. De drie grote miniaturen in dit manuscript zijn het werk van een van zijn assistenten, een veel minder getalenteerde volgeling van de Meester van Margareta van York (door Scott McKendrick, Los Angeles-London 2003, p. 264, genaamd de Meester van de Brugse Genealogia deorum). Onder meer de samenwerking met deze Brugse meester duidt erop dat de Meester van Antoon van Bourgondië werkzaam was in Brugge.

De hierboven genoemde handschriften zijn geschilderd rond 1470. De Meester van Antoon van Bourgondië modelleert zijn gezichten zwaar, met een sterke individualisatie, soms tegen het karikaturale aan. De figuren zijn goed getekend, in gevarieerde houdingen, en staan ten opzichte van elkaar goed geplaatst.

Op basis van de stijl van de miniaturen uit de hierboven genoemde drie handschriften, schreef Winkler nog een aantal, min of meer uit dezelfde tijd stammende, handschriften aan de Meester van Antoon van Bourgondië toe. Hiertoe behoren het frontispice van een voor Lodewijk van Gruuthuse gemaakte le livre de la propriété des choses van Bartholomaeus Anglicus (Parijs, Bibliothèque Nationale, ms. fr. 134), alle 15 miniaturen uit een voor Filips van Cleve gemaakte copie van Les Douze Dames de rhétorique (München, Bayerische Staatsbibliothek, ms. Gall. 15) en het Pembroke Getijdenboek (Philadelphia, Museum of Art, Ms. 1945-65-2).

Ottokar Smital voegde in 1930 nog een viertal werken toe aan dit corpus: een voor Lodewijk van Gruuthuse gemaakte copie van Les Douze Dames de rhétorique (Parijs, Bibliothèque Nationale, ms. fr. 1174) (door Los Angeles-London 2003, nr. 69 beschouwd als een werkplaatsproductie), de delen III en IV van de Chroniques van Froissart (Parijs, Bibliothèque Nationale, ms. fr. 2645 en 2646) en een tweetal exemplaren van de Recueil van Lefèvre (Brussel, Koninklijke Bibliotheek, ms. 9262 en 9263).

Van groot belang voor de verdere studie van het werk van de Meester van Antoon van Bourgondië in het bijzonder en de Vlaamse verluchtingskunst van de 2e helft van de 15e eeuw in het algemeen, was de toeschrijving door Winkler van de belangrijkste miniaturen in het Weense Zwarte Getijdenboek aan de Meester van Antoon van Bourgondië (Wenen, cod. 1856). De Schryver identificeerde dit Zwarte Getijdenboek in 1957 als een handschrift dat door het Brugse Vrije werd geschonken aan Karel de Stoute in 1466 en waarvan vaststaat dat het in 1468 werd voltooid door de verluchter Philippe de Mazerolles. Dit zou dan betekenen dat de Meester van Antoon van Bourgondië te vereenzelvigen is met Philippe de Mazerolles.

Hoewel veel geschreven is over deze opvatting blijft zij uiteindelijk ook nu (2004) nog onbewezen, zodat beide meesters als aparte kunstenaarspersoonlijkheden worden behandeld in dit lexicon. Wel staat een aantal handschriften zowel onder Philippe de Mazerolles als onder de Meester van Antoon van Bourgondië genoemd, om niet partij te kiezen in deze controverse.

Een volgeling van de Meester van Antoon van Bourgondië was wellicht de Meester van de Londense Wavrin. Ook de Meester van het Dresdense Gebedenboek lijkt zijn leerling te zijn geweest, onder meer gelet op de taakverdeling in Gruuthuse’s copie van de Froissart (Parijs, Bibliothèque Nationale, ms. fr. 2645 en 2646).

Catalogus

Berlijn, Staatsbibliothek-Preussischer Kulturbesitz

Ms Depot Breslau, 2, 1-2 Valerius Maximus, de Facta et dicta memorabilia, ca. 1470, verluchting door Philippe de Mazerolles/Meester van Antoon van Bourgondië en 8 kleine miniaturen door de Meester van de Brugse Genealogia deorum

literatuur:

  • Los Angeles-London 2003, p. 264

Brussel, Koninklijke Bibliotheek

Ms 9262 Raoul Lefevre, Recueil des Histoires de Troie, Brugge 1464, verluchting door Philippe de Mazerolles/Meester van Antoon van Bourgondië

literatuur:

  • Brussel 1959, nr. 112
  • Los Angeles-London 2003, p. 264-5

Ms 9263 Raoul Lefevre, Recueil des Histoires de Troie, Brugge 1464, verluchting door Philippe de Mazerolles/Meester van Antoon van Bourgondië

literatuur:

  • Brussel 1959, nr. 111
  • Los Angeles-London 2003, p. 264-5

Bucks, The Wormsley Library, Sir Paul Getty, K.B.E.

Giovanni Boccaccio, De la ruine des nobles hommes et femmes (vert. Door Laurent de Premierfait van De casibus virorum et feminarum illustrium), Brugge, 1476 of later (incunabel, gedrukt door Colard Mansion) (8 kopergravures door verluchter uit omgeving Meester van Antoon van Bourgondië, meer speciaal een verluchter nauw verwant met de Meester van het Dresdense Gebedenboek; mogelijk de Meester van de Witte Inscripties; Meester van de Getty Froissart

literatuur:

  • Brinkmann 1997, p. 113-121
  • Los Angeles-London 2003, nr. 72

Cambridge, University Library

Ms Nn 3.2 Georges Chastellain, Jean Robertet en Jean de Montferrant, les Douze Dames de rhétorique, Brugge 1467-1468, verluchting door werkplaats van Philippe de Mazerolles/Meester van Antoon van Bourgondië

literatuur:

  • London 1953-1954, nr. 587
  • Brugge 1981, nr. 110
  • Cambridge 1993, nr. 51
  • Los Angeles-London 2003, nr. 70
  • Cambridge 2005, nr. 127

Chicago, Newberry Library

Ms 55.5 Jacobus de Cessolis, Liber de moribus hominum et de officiis nobilium ac popularium sive super ludo scaccorum (vert. door Jean Ferron), Brugge, ca 1460-1469

literatuur:

  • Clemens & Graham 2007, p. 169-170

Den Haag, Koninklijke Bibliotheek

Ms 76 F 16 getijdenboek, Henegouwen, ca 1500

literatuur:

  • Legaré 1992, p. 218, nr. 10
  • Brinkmann 1997, p. 219

Den Haag, Museum Meermanno Westreenianum

ms. 10 A 21 Egidius de Roya, Wereldkroniek, verluchting van de 3 grote miniaturen door de Meester van Margaretha van York (of diens volgeling de Meester van de Brugse Genealogia deorum), 10 kleine miniaturen door de Meester van Antoon van Bourgondië/Philippe de Mazerolles, terwijl ook de Girartmeester (= Dreux Jehan) en Jean Hennecart als verluchters worden genoemd

literatuur:

  • Brugge 2002, nr. 53
  • Los Angeles-London 2003, p. 264

Genève-Cologny, Sammlung Bodmer (Bibliotheca Bodmeriana)

Ms Bodmer 53 Quintus Curtius Rufus, Histoire d’Alexandre (vert. Vasco da Lucena), Brugge, ca 1470-1475 verluchting door Meester van Margaretha van York, Meester van de Brugse Genealogia deorum, Meester van Antoon van Bourgondië/Philippe de Mazerolles

literatuur:

  • Olschki 1932, pl. 64
  • Brussel 1959, nr. 233 volgeling Meester van Antoon van Bourgondië
  • Vielliard 1975, p. 133
  • Dogaer 1987, p. 97 als Gotha, Forschungsbibl., ms. I 117 door Meester van de Hiëro
  • McKendrick 1996, fig. 14, 16, 19

Milaan, Biblioteca Trivulziana

Ms 470 getijdenboek, verluchting door Philippe de Mazerolles/Meester van Antoon van Bourgondië

München, Bayerische Staatsbibliothek

Ms. Gall. 15 Les Douze Dames de rhétorique

literatuur:

  • Los Angeles-London 2003, p. 264

New York, Pierpont Morgan Library

Ms M 672-675 Jacobus de Voragine, Legenda aurea (Légende dorée in de Franse vertaling van Jean de Vignay), Brugge, ca. 1460-1470 (het 5e handschrift waarover deze oorspronkelijk 3-delige reeks is verdeeld wordt bewaard in Macon, Bibliothèque municipale ms 3 de verluchting werd verzorgd door meer dan 10 artiesten: M 675 door Willem Vrelant, de Meester van Antoon van Bourgondie: f. 74v en de Meester van Mildmay

literatuur:

  • www.medievalbooksofhours.com (2012, in ref. number 61
  • voor verdere literatuur zie onder Meester van Mildmay

Parijs, Bibliothèque Nationale

Ms fond Smith-lesouëf 73 Jacques Legrand, Livre de bonnes mœurs (ff. 1r-70v) & Guillaume de Tignonville, Dits moraux des philosophes (ff. 72r-182v), Brugge, ca 1465-1475 verluchting door Philippe de Mazerolles/de Meester van Antoon van Bourgondië

Parijs, Bibliothèque Nationale, ms fond Smith-lesouëf 73, f. 1v val opstandige engelen

literatuur:

  • Boinet 1906
  • Parijs Brussel 2011-2012, nr. 78

Ms fr 134 Bartolomeus Anglicus, le livre de la propriété des choses, ca 1470, verluchting van het frontispice door Philippe de Mazerolles/Meester van Antoon van Bourgondië

literatuur:

  • Brugge 1981, nr. 108
  • Parijs Brussel 2011-2012, nr. 79

Ms fr 961 Johannes Tinctor, Traité du peché de vauderie, Brugge ca 1470, werkplaats van de Meester van Antoon van Bourgondië; tot deze werkplaats behoorde wellicht ook de Meester van het Dresdense Gebedenboek aan het begin van diens loopbaan, vandaar de toeschrijving in Brussel 1959, nr. 118 aan de werkplaats van de Meester van het Dresdense Gebedenboek

literatuur:

  • Brussel 1959, nr. 118

Ms fr 1174 Georges Chastellain, Jean Robertet en Jean de Montferrant, les Douze Dames de rhétorique, Brugge ca. 1465-1475, verluchting door werkplaats van Philippe de Mazerolles/Meester van Antoon van Bourgondië

literatuur:

  • Brugge 1981, nr. 110
  • Los Angeles-London 2003, nr. 69

Ms fr 2645 en 2646 Froissart, Chroniques, banden III en IV, verluchting door Philippe de Mazerolles/Meester van Antoon van Bourgondië, de Meester van Margareta van York en de Meester van het Dresdense Gebedenboek

Parijs, Bibliothèque Nationale, Ms fr. 2646, f. 14v, 153v, 176r

literatuur:

  • Brugge 1981, nr. 109
  • Brinkmann 1997, p. 393
  • Los Angeles-London 2003, nr. 71

Philadelphia, Museum of Art

Ms. 1945-65-2 Pembroke Getijdenboek, Vlaanderen, Brugge, ca 1465-70, verluchting door Philippe de Mazerolles/Meester van Antoon van Bourgondië: 1e hand in die stijl: f. 109v, 142v, 161v, 171v; 2e hand in die stijl: f. 133v, 151v en Willem Vrelant: o.a. f. 27v, 31v, 51v, 55v, 58v, 61v, 64v, 68v, 73v, 83v, 101v, 120v, 186v

literatuur:

  • Ellis & White 1880
  • New York 1892, nr. 51
  • Bierstadt 1895, p. 38-41
  • Winkler 1925, p. 82, 190 als New York, voorheen Grolier Club
  • Philadelphia 2001, nr. 14
  • Los Angeles-London 2003, p. 264 daar ten onrechte als Philadelphia, Free Library of Philadelphia, Rare Books Department, Ms. Lewis E 182

Rotthalmünster, Antiquariat Heribert Tenschert

Ms s.n. Jean Wauquelin, Chroniques de Hainaut, abbreviated version for Jean Mansel’s Fleur des Histoires, Brugge, ca 1470-1475 Meester van Antoon van Bourgondië: grootste deel van de 17 grote miniaturen en de Meester van de (Weense) Chroniques d’Angleterre: f. 1: Frontispiece of Book I: The Arrival of the Trojans, 7v: Construction of the so-called Cauchiees (Castles) Brunehault, 17: King Audengier’s Oath Hand is cut off after his loss in Battle, 21: Frontispiece of Book II: The Storming of the City of Morienne, 31v: An Equestrian Battle (the fighting kings Leopardus and Servius Tullius are not depicted), 37v: The Battle between Tarquinius and the Belges, 42: Frontispiece of Book III: The Duke of Missenus is presented with a Ship, 48: Taurus conquers the Hainaut, 51v: A Battle Scene (a battle between the Romans and the Belges), 57v: King Taynard of the Belges watches as a Priest is executed, 61: Frontispiece of Book IV: The Pillage after a Siege (as a motif of the Gallic wars it precedes the arrival of Julius Caesar), 71v: A Battle Scene in an open Field (Julius Caesar conquering a city), 87v: An Equestrian Battle (Ambriorix fighting the Romans), 95v: Frontispiece of Book V: The Reconstruction of a pillaged City (! – Cities destroyed by Caesar are rebuild with the permission of Octavian), 104v: Frontispiece of Book VI: The Uprising of the Saxons, 114v: Frontispiece of Book VII: An Equestrian Battle in open Field (Numerianus, sent to strike down the Saxon revolt, is defeated at the city of Mainz): worthy of Lieven van Lathem, 121: Frontispiece of Book VIII: Marriage Scene (Marriage between the daughter of Octavius of Brittany and Maximian of Rome)

Rotthalmünster, Antiquariat Heribert Tenschert, Ms s.n. Jean Wauquelin, Chroniques de Hainaut, abbreviated version for Jean Mansel’s Fleur des Histoires, f. 121r: Frontispiece of Book VIII: Marriage Scene (Marriage between the daughter of Octavius of Brittany and Maximian of Rome

literatuur:

  • Christie’s 13 juni 2002, lot 1
  • König 2008, nr. 10

Wenen, Osterreichische Nationalbibliothek

Cod 1856 zwarte getijdenboek van Sforza, ca 1466 verluchting door Philippe de Mazerolles/Meester van Antoon van Bourgondië

literatuur:

  • Smital 1930
  • Thoss 1987, nr. 14

Cod 2534 Jean de Wavrin, Chronique d’Angleterre, ca 1470, frontispice van Meester van Antoon van Bourgondië, rest van de verluchting door de Meester van de Chronique d’Angleterre

literatuur:

  • Kren 1983, nr. 1
  • Thoss 1987, nr. 56
  • nb: Winkler 1925 schrijft verluchting frontispice nog toe aan de Meester van Edward IV

Literatuur

  1. Ellis & White 1880
  2. New York 1892, nr. 51
  3. Bierstadt 1895, p. 38-41
  4. Boinet 1906
  5. Winkler 1925, p. 82-85, 88-93
  6. Smital 1930
  7. Olschki 1932, pl. 64
  8. London 1953-1954, nr. 587
  9. Brussel 1959, nrs 111, 112, 118
  10. Vielliard 1975, p. 133
  11. Brugge 1981, nrs. 108, 109, 110, 233, kl. pl. 21, 24, 25, 26
  12. Kren 1983, nr. 1
  13. Dogaer 1987, p. 97, 121-124
  14. Thoss 1987, nrs. 14, 56
  15. Bologna 1988, p. 41, 190
  16. Legaré 1992, p. 218, nr. 10
  17. Cambridge 1993, nr. 51
  18. McKendrick 1996, fig. 14, 16, 19
  19. Brinkmann 1997, p. 113-121, 219, 393
  20. Smeyers 1998, p. 369-372, 374, 380, 405, 409-413, 435
  21. Philadelphia 2001, nr. 14
  22. Brugge 2002, nr. 53
  23. Christie’s 13 juni 2002, lot 1
  24. Los Angeles-London 2003, p. 264-5, nrs. 69, 70, 71, 72
  25. Site Tenschert (2004)
  26. Cambridge 2005, nr. 127
  27. Clemens & Graham 2007, p. 169-170
  28. König 2008, nr. 10
  29. Parijs Brussel 2011-2012, nrs. 78, 79
  30. www.medievalbooksofhours.com (2012, in ref. number 61