Londen, British Library, Ms. Harley 4431, f. 95r (detail): Lodewijk I van Orléans ontvangt een boek uit handen van Christine de Pisan door Meester van de Cité des Dames

Meester van de Cité des Dames

Master of the Cité des Dames | Maître de la Cité des Dames

Vlaams boekverluchter, rond 1400 in Parijs werkzaam. Hoewel onder één naam samengevat, is veeleer sprake van een associatie van verluchters, werkzaam in dezelfde stijl gedurende de jaren 1400-1420 in Parijs.

De Meester van de Cité des Dames was gespecialiseerd in de verluchting van seculiere teksten. Hij werd voorheen aangeduid als de Meester van Christine de Pisan. De meester ontleent zijn naam aan de verluchting van een viertal copieën van de Cité des Dames, kort na hun voltooiing in 1405 door Christine de Pisan.

De Meester van de Cité des Dames vond vooral inspiratie in het werk van Jacquemart de Hesdin. Met name het door de meester aan het begin van zijn loopbaan verluchte getijdenboek, thans in Barcelona, is nauw verwant met het door De Hesdin verluchte getijdenboek bekend als de Très belles heures de Notre Dame de Bruxelles.

Net als De Hesdin en later de Gebroeders van Limburg vertoont het werk van de Meester van de Cité des Dames Italiaanse invloeden.

Wellicht juist hierom verwierf de meester in 1405 de opdracht van de befaamde dichter en schrijfster Christine de Pisan voor de verluchting van het door haar geschreven Cité des Dames.

Hij en zijn atelier werkten soms samen met de Meester van de Cleres Femmes en de Meester van Boucicaut.

Tot het werk van de (werkplaats van de) Meester van de Cité des Dames behoort de verluchting van een viertal exemplaren van de Grandes Chroniques de France.

Londen, British Library, Ms. Harley 4431, f. 290r (detail) door Meester van de Cité des Dames

In de Koninklijke Bibliotheek van Den Haag bevindt zich onder signatuur Ms 72 A 24 een exemplaar van Vincent de Beauvais’ Miroir historial. De in dit handschrift op folio 3r opgenomen, in vier scènes onderverdeelde, miniatuur behoort tot het beste werk van de Meester van de Cité des Dames.

Terwijl de randversiering nog geheel 14e eeuw van karakter is, toont de miniatuur de belangrijke ontwikkeling die de boekverluchting in Parijs rond 1400 doormaakte. Door de figuren naast of achter elkaar in de ruimte te plaatsen wordt getracht een dieptewerking te verkrijgen, die in andere eigentijdse handschriften nog volkomen ontbreekt.

Rechtsonder wordt het interieur in perspectief weergegeven. Linksonder is de traditionele geblokte achtergrond vervangen door een bewolkte hemel.

Ook het koloriet is ingrijpend gewijzigd: waar tot dan rood en blauw, naast bladgoud, overheersten, is nu het kleurenpalet uitgebreid met zacht groen en verschillende tinten geel en oranje.

De miniatuur op f. 10r uit het Haagse handschrift is vooral beroemd omdat de kunstenaar er voor het eerst binnen de Westerse kunst in geslaagd is een sneeuwbui levensecht weer te geven.

Londen, British Library, Ms. Harley 4431, f. 132v (detail) door Meester van de Cité des Dames

Catalogus

Barcelona, Biblioteca Central

Ms 1850 getijdenboek, 1401 verluchting door de Meester van de Cité des Dames en de Meester van Lucon

literatuur:

  • Meiss 1974 (1), p. 306, 378

Berlijn, Deutsche Staatsbibliothek

Ms Phillipps 1917 Grandes Chroniques de France, ca 1409/10-1415

literatuur:

  • Meiss 1974 (1), p. 378
  • Hedeman 1991, p. 153-177

Boston, Public Library

Ms 1528 Christine de Pisan, Livre des trois vertus

literatuur:

  • Meiss 1967, p. 356
  • Meiss 1974 (1), p. 378

Brussel, Koninklijke Bibliotheek

Ms 3 Grandes Chroniques de France, ca 1410-1415

literatuur:

  • Hedeman 1991, p. 153-177

Ms 9001 Guiart des Moulins, Bible historiale, Vol I, Parijs, ca 1414-1415, verluchting door Meester van Vergilius, werkplaats van de Meester van de Cité des Dames, werkplaats van de Meester van de Cleres Femmes, Pierre Remiet: f. 212r, 214v, 374r en margefiguurtjes op f. 1r, Petrus Gilberti: lijneindes

literatuur:

  • Gaspar & Lyna 1937 (1984), nr. 189
  • Delaissé 1959, nr. 21
  • Meiss 1974, p. 408
  • Camille 1996, p. 250, figs. 104-6

Ms 9002 Guiart des Moulins, Bible historiale, vol II, Parijs, ca 1414-1415, verluchting door Meester van Vergilius, werkplaats van de Meester van de Cité des Dames, werkplaats van de Meester van de Cleres Femmes, Pierre Remiet: f. 288r, 319v en margefiguurtjes op f. 61r, Petrus Gilberti: lijneindes

literatuur:

  • Gaspar & Lyna 1937 (1984), nr. 189
  • Delaissé 1959, nr. 21
  • Meiss 1974, p. 408
  • Camille 1996, p. 250, figs. 104-6

Ms 9024 en 9025 Guiart des Moulins, Bible historiale, Parijs, ca 1415, verluchting door Meester van Vergilius, werkplaats van de Meester van de Cité des Dames, werkplaats van de Meester van de Cleres Femmes, Meester van het Getijdenboek van Marguerite de Clissons

literatuur:

  • Gaspar & Lyna 1947, nr. 199
  • Meiss 1974, p. 374
  • Komada 2000, I, p. 379, 664-668

Ms 9049 en 9050 Titus Livius, Histoire romaine (vertaling door Pierre Bersuire), ca 1410 verluchting door Meester van de Cité des Dames en de Meester van de Cleres Femmes

literatuur:

  • Meiss 1974 (1), p. 374, 378-9

Ms 9393 Christine de Pisan, Cité des Dames

literatuur:

  • Meiss 1974 (1), p. 290, 379

Ms 10476 Christine de Pisan, Livre des faits d’armes, ca 1410

literatuur:

  • Meiss 1974 (1), p. 379

Parijs, Bibliothèque Nationale, ms. fr. 2810, f. 168r (detail)

Den Haag, Koninklijke Bibliotheek

Ms 72 A 24 Vincent de Beauvais, Miroir historial, deel 4 (vertaling door Jean de Vignay), Parijs, ca 1410-1412

Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, Ms. 72 A 24, f. 3r, 10r, 278v (details)

literatuur:

  • Amsterdam 1951, nr. 66
  • Meiss 1974 (1), p. 379
  • Den Haag 1980, nr. 32
  • Brandhorst & Broekhuijsen-Kruijer 1985, nr. 44
  • Den Haag 1998, nr. 35
  • Den Haag 2002, nr. 46, afb. 84, 85

Lissabon, Gulbenkian Foundation

Ms L.A. 143 Boccaccio, Des cleres et nobles femmes, ca 1410-1415 verluchting door Meester van Boucicaut en werkplaats, Meester van de Harvard Hannibal en werkplaats, werkplaats van de Meester van de Cité des Dames, omgeving van de Meester van Bedford

literatuur:

  • Meiss 1968, p. 88-89
  • Meiss 1974 (1), p. 378

Haarlem, Stadsbibliotheek

Ms 187 C 12 Histoire ancienne jusqu’a Cesar. Faits des Romains, Parijs, ca 1390-1400 verluchting door de Eerste Meester van de Bible historiale de Jean de Berry, B.N. ms. fr 159, de Meester van de Tweede Roman de la Rose van Jean, duc du Berry, Meester van de Cite des Dames

literatuur:

  • Den Haag 2002, nr. 47, afb. 86, 87
  • Los Angeles 2010-2011, p. 185 noot 9

Londen, British Library

Ms add 18856 en 18857 Guiart des Moulins, Bible historiale, ca 1420 verluchting door de werkplaats van de Meester van Bedford en de Meester van de Cité des Dames

literatuur:

  • Meiss 1974 (1), p. 364-5, 379

Ms Burney 257 Statius, Thebais et Achilleis, ca 1405 verluchting door Meester van Virgilius, werkplaats van de Meester van de Cité des Dames en werkplaats van de Meester van Orosius

literatuur:

  • Meiss 1974 (1), p. 379

Ms Egerton 2709 Conquete et les conquérants des Iles Canaries, Parijs, na 1404

literatuur:

  • Meiss 1967, p. 356
  • Meiss 1974 (1), p. 379
  • Backhouse 1997, nr. 119

Ms Harley 4431 Christine de Pisan, Oeuvres, Parijs, ca 1410 verluchting door Meester uit Bedfordtrend: f. 56v, 221, 259v, 261v, 265; Meester van de Cité des Dames: alle overige miniaturen

literatuur:

  • Meiss 1974 (1), p. 293-6, 379
  • Sterling 1987, nr. 43
  • Laidlaw 2006

Ms Royal 19 E.vi Gonzalo de Hinojosa, Chroniques de Burgues (vertaling door Jean Golein), ca 1405-1407

literatuur:

  • Meiss 1974 (1), p. 379

Ms Royal 20 C.iv Boccaccio, Cas des nobles hommes et femmes (vertaling door Laurent de Premierfait)

literatuur:

  • Meiss 1974 (1), p. 379

Londen, Sotheby’s

Catalogus 3 december 2002 Lot 11 getijdenboek, Parijs, ca 1410, verluchting door Meester van Egerton 1070; Meester van de Harvard Hannibal; Meester van de Cité des Dames: f. 46r geboorte, f. 60r presentatie in de tempel, f. 77r God de Vader op troon; toevoegingen Parijs, ca 1500 verluchting door Meester van Philippe de Gueldre

literatuur:

  • König 1993, nr. 11
  • Sotheby’s 3 december 2002, lot 11

Londen, Verzameling Martin Breslauer

Ms Valerius Maximus, Faits et dits mémorables (vertaling door Simon de Hesdin en Nicholas de Gonesse, ca 1405-1407

literatuur:

  • Meiss 1974 (1), p. 379, 380

Melbourne, National Gallery of Victoria

Ms felton 411/4 Livy, History of Rome: Three Decades (vertaling door Pierre Bersuire), Parijs, ca 1400 werkplaats van de Meester van de Cité des Dames

literatuur:

  • Meiss 1974 (1), p. 380: daar aangeduid als ms Felton 3
  • Manion & Vines 1984, nr. 72

München, Bayerische Staatsbibliothek

Ms Gall 11 Christine de Pisan, Mutacion de Fortune

literatuur:

  • Meiss 1974 (1), p. 291-2, 380
  • Sterling 1987, nr. 43

New York, Pierpont Morgan Library

Ms M 536 Grandes Chroniques de France, ca 1410-1412

literatuur:

  • Meiss 1974 (1), p. 380
  • König 1989

Ms M 537 Bartholomaeus Anglicus, Le livre de la propriété des choses (vertaling door Jean Corbechon), ca 1415

literatuur:

  • Meiss 1974 (1), p. 380

Parijs, Bibliothèque de l’Arsenal

Ms 664 Terence, Comedies (dit exemplaar wordt genoemd: Terence des ducs), 1406-1407 tot 1412 verluchting door Meester van Orosius en werkplaats, Meester van Luçon en werkplaats, werkplaats van de Meester van de Cité des Dames, Meester van Adelphoe en werkplaats, randversiering van in ieder geval f. 1v door Meester van Bedford/Haincelin de Haguenot

Parijs, Bibliothèque de l’Arsenal, ms 664, f. 90r

literatuur:

  • Parijs 1955, nr. 165
  • Meiss 1974 (1), p. 41-44, 336-339, 380
  • Thomas 1979, nr. 19
  • Parijs 2004, nr. 145B

Ms 3479 en 3480 Lancelot du Lac, ca 1405 verluchting door de Meester van de Cité des Dames en de werkplaats van de Meester van de Cleres Femmes

literatuur:

  • Meiss 1974 (1), p. 380

Ms 5057-5058 Guiart des Moulins, Bible historiale, ca 1405 verluchting door de Meester van de Cleres femmes en werkplaats, de Meester van Vergilius en werkplaats en de werkplaats van de Meester van de Cité des dames en 4e anonieme verluchter van mindere kwaliteit

literatuur:

  • Parijs 1955, nr. 159
  • Meiss 1974 (1), p. 339-342, 380
  • Parijs 2004, nr. 163

Voor overige literatuur zie onder: Meester van de Cleres femmes

Ms 5193 Boccaccio, Cas des nobles hommes et femmes, ca 1410-1412 (verluchting merendeels door de werkplaats van de Meester van de Cité des Dames, klein gedeelte Meester van de Adelphoe en meester van de Bedford trend

literatuur:

  • Parijs 1955, nr. 170
  • Meiss 1974 (1), p. 283-7, 380
  • Parijs 1975, nr. 101

Parijs, Bibliothèque de l’ecole des beaux-arts

Ms fond le Soufaché 483 getijdenboek, ca 1402 verluchting door de werkplaats van de Meester van de Cité des Dames en 1 folio, f. 111, door de werkplaats van de Meester van Boucicout

literatuur:

  • Meiss 1974 (1), p. 380

Parijs, Bibliothèque Mazarine

Ms 2028 Grandes Chroniques de France, ca 1410-1412 verluchting door de werkplaats van de Meester van de Cité des Dames en door assistenten van de Meester van de Epitre d ‘othea

literatuur:

  • Parijs 1955, nr. 151
  • Meiss 1974 (1), p. 380, 388-9
  • Hedeman 1991, p. 153-177

Parijs, Bibliothèque Nationale

Ms fr 9 Guiart des Moulins, Bible historiale (deel 1), Parijs, ca 1412 verluchting door Meester van Guise alias Meester van Guy de Laval: f. 35v-49v, 119v-159v, 188v-225v, 237-249, 275-278, 288-306; werkplaats Meester van Bedford: f 283; werkplaats Meester van Egerton 1070: f 19-25v; werkplaats van de Meester van de Cité des Dames: f 1-16v, 28v-32v, 63-113, 168v-184v, 229, 232, 253v-273v

literatuur:

  • Parijs 1955, nr. 204
  • Meiss 1974 (1), p. 365, 380, 386, 389-390

Ms fr 10 Guiart des Moulins, Bible historiale (deel 2), Parijs, ca 1412 verluchting door Meester van Guise alias Meester van Guy de Laval: f. 410-412v, 585v-598v; werkplaats Meester van Egerton 1070: f 334-387; werkplaats van de Meester van de Cité des Dames: f 416-572; werkplaats van de Meester van Boucicaut : f. 318 en f. 330v

literatuur:

  • Parijs 1955, nr. 204
  • Meiss 1968, p. 114-5
  • Meiss 1974 (1), p. 380, 386, 389-390

Ms fr 23 en 24 Augustinus, La Cité de Dieu (vertaling door Raoul de Praelles), ca 1405-1407

literatuur:

  • Meiss 1974 (1), p. 381

Ms fr 131 Boccaccio, Cas des nobles hommes et femmes (vertaling door Laurent de Premierfait), ca. 1415

literatuur:

  • Meiss 1974 (1), p. 381
  • Parijs 1975, nr. 102

Ms fr 174 Augustinus, La Cité de Dieu (vertaling door Raoul de Praelles), ca 1403-1405

literatuur:

  • Meiss 1974 (1), p. 381

Ms fr 226 Boccaccio, Cas des nobles hommes et femmes (vert. Door Laurent de Premierfait), ca 1415 Bedford Trend: f. 1-8, 12v, 143-274; Meester van de Cité des Dames: 8v-11v; en werkplaats van de Meester van Rohan: f. 14v-140v

literatuur:

  • Parijs 1955, nr. 176
  • Meiss 1974 (1), p. 367, 381, 402
  • Parijs 1975, nr. 103
  • Parijs 1995, nr. 32

Ms fr 260, 261 en 262 Titus Livius, Histoire romaine (vertaling door Pierre Bersuire), ca 1405-1408

literatuur:

  • Meiss 1974 (1), p. 381

Ms fr 264 Titus Livius, Histoire romaine (vertaling door Pierre Bersuire), ca 1410, verluchting door de Meester van de Cité des Dames en de werkplaats van de Meester van Lucon

literatuur:

  • Meiss 1974 (1), p. 381

Ms fr 603 Christine de Pisan, Livre des faits d’armes/Mutacion de Fortune

literatuur:

  • Meiss 1974 (1), p. 291-2, 381

Ms fr 607 Christine de Pisan, Cité des Dames, kort na 1405

literatuur:

  • Parijs 1955, nr. 162
  • Meiss 1974 (1), p. 290, 381
  • Sterling 1987, nr. 43

Parijs, Bibliothèque Nationale, ms. fr. 607, f. 2r (detail)

Ms fr 1178 Christine de Pisan, Cité des Dames, kort na 1405

literatuur:

  • Meiss 1974 (1), p. 290, 381

Ms fr 1179 Christine de Pisan, Cité des Dames, kort na 1405

literatuur:

  • Meiss 1974 (1), p. 290, 381

Ms fr 2810 Marco Polo, Le Livre des merveilles; Odoric de Pordenone, Itinerarium de mirabilibus orientalium Tartarorum, traduit en français par Jean le Long; Guillaume de Boldensele, Liber de quibusdam ultramarinis partibus et praecipue de Terra sancta, traduit en français par Jean Le Long et Lettres adressées au pape et réponse de Benoît XII, traduit en français par Jean Le Long; De l’estat et du gouvernement du grant Kaan de Cathay, empereur des Tartares, traduit en français par Jean Le Long; Jean de Mandeville, Voyages; Hayton, Fleur des estoires de la terre d’Orient; Riccoldo da Monte di Croce, Liber peregrinationis, traduit en français par Jean Le Long, Parijs, ca 1410-1413,

verluchting door:

Meester van Mazarine en medewerkers: 38 of 39 miniaturen van het Livre des Merveilles: f. 1, 2, 2v, 3, 3v, 4, 4v, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 10v, 11v, 12, 12v, 13v, 14v, 15v, 16v, 18, 18v, 20v, 21v, 23, 80, 82, 83, 84, 85, 86v, 87, 88, 89v, 91, 92?, 93v, 95v; 13 of 14 miniaturen van het l’Itinerarium d’Odoric de Pordenone: f. 97, 104, 105, 105v, 106, 106v, 107, 108, 108v?, 109v, 110v, 113, 114,115); 11 miniaturen van het Liber de quibusdam ultramarinis partibus: f. 116, 117, 118v, 119v, 122, 124, 125, 126, 128, 129v, 131v; de 4 miniaturen van de correspondance avec Benoît XII: f. 132v, 133, 134, 134v, de 4 miniaturen van het Livre de l’estat du grand kaan, f. 136v, 137v, 139, 139v; 49 miniaturen van de Voyages de Jean de Mandeville: f. 141, 151, 153, 153v, 154, 157v, 159, 161v, 163, 164, 165v, 167, 170, 173, 174, 177, 178, 178v, 179v, 181, 198, 199v, 200v, 201, 201v, 203, 204, 205, 206, 207, 208, 208v, 209v, 210v, 211v, 212, 213, 214, 215, 216, 217, 218, 219, 219v, 220, 221, 222, 223, 224; 3 miniaturen van de Fleur des estoires d’Orient de Hayton: f. 226, 233, 233v; 2 miniaturen van de Liber peregrinationis: f. 268, 275;

Meester van Boucicaut: mogelijk 2 miniaturen: f. 92 en 108v

Meester van de Cité des Dames: 6 miniaturen: f. 168, 168v, 171, 171v, 175v en 180

Parijs, Bibliothèque Nationale, ms. fr. 2810, f. 168r (detail)

Meester van Egerton 1070 en een artiest van de Bedford Trend: 63 miniaturen, waarvan 44 in de voyage de Marco Polo: f. 17, 19v, 22v, 24, 25v, 26, 27, 28, 29v, 30v, 31v, 33, 34, 36, 37, 38, 39, 40, 41, 42, 44, 45, 46v, 47v, 49, 50, 51, 52v, 54, 55v, 58, 59, 59v, 61, 62v, 64, 67, 69, 71, 72, 73v, 74v, 76v, 78; 19 miniaturen in het livre de Jean de Mandeville: f. 142v, 144, 146, 147, 182, 183v, 184, 185, 186, 186v, 188, 188v, 190v, 191, 192, 193, 194v, 195v, 197; een eerste secundaire verluchter is verantwoordelijk voor f. 98v, 102, 103, 227, 228, 228v, 229v, 230, 231, 232, 234, 234v, 235, 236, 237, 238, 239, 240, 241, 276, 277v, 278v, 280, 281, 282, 283, 284, 286v, 287, 290v, 291, 291v, 292, 293v, 294v, 296v, 299; een tweede secundaire verluchter is verantwoordelijk voor f. 242v, 243, 244, 245, 245v, 246v, 247v, 248v, 249, 250v, 251v, 253, 254v, 255, 256, 257, 258, 258v, 260, 261, 262, 263, 265, 266; een derde secundaire verluchter is verantwoordelijk voor f. 269, 270, 270v, 271, 272, 274, 274v;

Évrard d’Espinques: f. 42v

literatuur:

  • zie onder Meester van Boucicaut

Ms fr 6446 Josephus, Antiquités judaïques, ca 1410

literatuur:

  • Meiss 1974 (1), p. 381

Ms fr 12559 Thomas de Saluces, Chevalier errant, ca. 1404

literatuur:

  • Meiss 1974 (1), p. 381
  • Sterling 1987, nr. 43

Ms fr 16994 Boccaccio, Cas des nobles hommes et femmes (vertaling door Laurent de Premierfait), ca 1415

literatuur:

  • Meiss 1974 (1), p. 381
  • Sterling 1987, nr. 43

Ms fr 23279 Pierre Salmon, Réponses a Charles VI et lamentation au roi sur son état, ca 1409 werkplaats van de Meester van Mazarine: f. 1v, 53 en 60v; overige door werkplaats van de Meester van de Cité des Dames

Parijs, Bibliothèque Nationale, Ms fr 23279 Pierre Salmon, Réponses a Charles VI et lamentation au roi sur son état, f. 64v – 65r

literatuur:

  • Parijs 1955, nr. 197
  • Meiss 1968, p. 124-125
  • Meiss 1974 (1), p. 382
  • Thomas 1979, nr. 29
  • Parijs 1995, nr. 28
  • Parijs 2004, nr. 51

Pavia, Museo Civico

6 losse miniaturen gesneden uit een Boccaccio, Cas des nobles hommes et femmes

literatuur:

  • Meiss 1974 (1), p. 382

Turijn, Biblioteca Nazionale

Ms R 1680 Thomas de Saluces, Chevalier errant

literatuur:

  • Meiss 1974 (1), p. 382

Vaticaanstad, Biblioteca Apostilica Vaticana

Ms Pal lat 1989 Boccaccio, Décaméron (vertaling door Laurent de Premierfait), tussen 1414 en 1419

literatuur:

  • Meiss 1974 (1), p. 356-7, 382
  • Heidelberg 1986, nr. E.17.1, p. 312-313
  • König 1989
  • Walther 2001, p. 288-9

Waddesdon Manor, Collection of James A. de Rotschild

Ms 54 Getijdenboek van Guillebert de Lannoy, ca 1425 verluchting door de Meester van het Getijdenboek van Guise, de werkplaats van de Meester van de Cité des Dames=f. 17 en de werkplaats van de Meester van de Harvard Hannibal

literatuur:

  • Meiss 1974 (1), p. 382
  • Delaissé-Marrow-de Wit 1977, nr. 4 (noot rw: in cat. van Delaissé-Marrow-de Wit 1977 wordt dit handschrift aangeduid als ms 4 (ipv 54)

Wenen, Osterreichische Nationalbibliothek

Cod 311-48 Boccaccio, Cas des nobles hommes et femmes (vertaling door Laurent de Premierfait), ca. 1415-1420

literatuur:

  • Meiss 1974 (1), p. 382

Cod 1855 getijdenboek, ca 1422 verluchting door de Meester van de Cité des Dames en de werkplaats van de Meester van Bedford

literatuur:

  • Meiss 1974 (1), p. 382

Cod 2569 Chroniques de Normandie

literatuur:

  • Meiss 1974 (1), p. 382

Cod 2615 Geoffroy de la Tour, Le livre du Chevalier de la Tour (manuscript heeft alleen een frontispice)

literatuur:

  • Meiss 1974 (1), p. 382

Londen, British Library, Ms. Harley 4431, f. 4r (detail) door Meester van de Cité des Dames

Literatuur

  1. Gaspar & Lyna 1937 (1984), nr. 189
  2. Amsterdam 1951, nr. 66
  3. Parijs 1955, nrs. 151, 159, 162, 165, 170, 176, 197, 204
  4. Delaissé 1959, nr. 21
  5. Meiss 1967, p. 356
  6. Meiss 1968, p. 88-89, 114-115, 124-125
  7. Meiss 1974 (1), p. 293-6, 336-9, 364-5, 376, 374, 377-382, 402, 408
  8. Parijs 1975, nrs. 101, 102, 103
  9. Delaissé-Marrow-de Wit 1977, nr. 4
  10. Thomas 1979, nr. 19, 29
  11. Den Haag 1980, nr. 32
  12. Manion & Vines 1984, nr. 72
  13. Brandhorst & Broekhuijsen-Kruijer 1985, nr. 44
  14. Heidelberg 1986, nr. E.17.1, p. 312-313
  15. Sterling 1987, nr. 43
  16. König 1989
  17. Hedeman 1991, p. 153-177
  18. König 1993, nr. 11
  19. Parijs 1995, nrs. 28, 32
  20. Camille 1996, p. 250, figs. 104-6
  21. Backhouse 1997, nr. 119
  22. Den Haag 1998, nr. 35
  23. Smeyers 1998, p. 185
  24. Komada 2000, I, p. 379, 664-668
  25. Walther 2001, p. 288-289
  26. Den Haag 2002, nrs. 46, 47, afb. 84, 85, 86, 87
  27. Sotheby’s 3 december 2002, lot 11
  28. Parijs 2004, nrs. 51, 145 B, 163
  29. Laidlaw 2006
  30. Los Angeles 2010-2011, p. 185 noot 9