Meester van de Gebedenboeken van omstreeks 1500

(Master of the Prayer Books of around 1500 | Maître du Livre de prières de 1500)

Direct link to:

Rothschild Prayerbook in Perth, Kerry Stokes Collection

Spinola getijdenboek in Malibu, J. Paul Getty Museum

Getijdenboek van Isabella van Castilië in Cleveland Museum of Art (inv 1963.256)

Getijdenboek in München, Bayerische Staatsbibliothek, CLM 28345

Getijdenboek in Wenen, Osterreichische Nationalbibliothek, Cod 2730

Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, Ms 76 F 2 Getijdenboek van Filips de Goede

Vlaams boekverluchter, werkzaam in Brugge rond 1500. Ontleent zijn naam door Winkler 1915 gegeven naam aan een groep door hem rond 1500 verluchte gebedenboeken.

Een vroege toewijzing van Winkler aan de meester betreft het gebedenboek voor Margaretha van Oostenrijk, bewaard te Wenen, Osterreichische Nationalbibliothek (Cod 1862).

De Meester van de Gebedenboeken van omstreeks 1500 zette de stijl van de Meester van het Dresdense Gebedenboek voort.

Hoewel hij met name getijdenboeken en gebedenboeken verluchtte, illustreerde hij ook enkele profane traktaten, die overigens als zijn hoofdwerken gelden. Hiertoe behoort onder meer een Roman de la Rose die de meester vervaardigde voor Engelbert van Nassau (thans Londen), en dat als diens meest karakteristieke werk kan worden beschouwd. Het boek valt op door de hoofse taferelen met jonge, romantische en gracieuze personages die aan het werk van Hans Memling doen denken.

Kenmerkend voor het werk van de Meester van de Gebedenboeken van omstreeks 1500 zijn voorts de omlijstingen rond illustraties en rond teksten, uitgewerkt als kastjes of leggers waarop edelstenen, keramiek of andere objecten zoals schedels zijn uitgestald. De personages zijn klein maar krachtig gebouwd. Zij dragen hun lange haren in strengen. De artiest heeft een uitgesproken belangstelling voor feestelijke en gevarieerde kledij met pronkerige hoeden. Rotsen matigen de diepte van de landschappen.

De Gebedenboekmeester werkte vaak samen met de Meester van het Oudere gebedenboek van Maximiliaan I en de Meester van Jacob IV van Schotland/Gerard Horenbout, zo bijvoorbeeld in het driedelige getijdenboek dat thans wordt bewaard in Vaticaanstad, en waarvan hij, net als in het Spinola getijdenboek (Malibu), de kalender verzorgde.

Kroniek van Monstrelet

Van de hand van de Meester van de Gebedenboeken van omstreeks 1500 is waarschijnlijk ook de verluchting van de Leidse kroniek van Monstrelet.

Deze door van Enguerrand de Monstrelet geschreven kroniek doet vooral verslag van het wisselend krijgsverloop in de steeds weer oplaaiende oorlogen tussen Frankrijk en Engeland in de jaren 1380-1429. Het was stof die in hofkringen nog lang daarna gelezen werd. 

De slag bij Azincourt in 1415 was een dramatisch hoogtepunt in de strijd. Het veel kleinere Engelse leger onder Hendrik V versloeg er de Fransen die werden aangevoerd door de connetable d’Albret, vooral door het tactisch inzetten van boogschutters tegen de superieur geachte cavalerie.

De afgebeelde miniatuur van deze slag op folio 124v plaatst in afwijking van de eerder getoonde voorbeelden, geheel overeenkomstig de nieuwe opvattingen in de kunst de veldslag in een landschap, waarbij het perspectief gesteund wordt door de twee rotspartijen, een op de voorgrond, een in het middenveld. Het kasteel op de achtergrond, Azincourt, lijkt door een ijle atmosfeer omgeven. Het werkelijkheidsgehalte is gering. Landschap en kasteel zijn verzonnen en dienen slechts als omkadering. De verluchter van de Leidse Monstrelet baseerde zijn voorstelling op een vluchtig lezen van de tekst.

Een hoofdmoment vormt de ontmoeting van de twee legeraanvoerders. Ook de opstelling van de Engelse boogschutters is aan de kroniek ontleend. Maar er is binnen de beperkte ruimte van de miniatuur niet geprobeerd er een breed front van te maken. De omvang van de legers wordt gesuggereerd door twee lange kolonnes, in een sterk overdreven perspectief, waarbij de Franse kolonne aanzienlijk langer is. Zo werd de numerieke overmacht aangegeven. De glimlichten op de helmen versterken de indruk dat het om een grote legermacht gaat.

Justificatie

In 1407 brak de naijver tussen de huizen van Orléans en Bourgondië uit in een openlijke ruzie: Lodewijk van Orléans, broer van de koning, werd gedood door sluipmoordenaars, ingehuurd door zijn neef Jan zonder Vrees, de hertog van Bourgondië. In 1419 volgt de wraak: Jan zonder Vrees wordt bij een plechtige samenkomst op de brug van Montereau verraderlijk vermoord. Aldus hielp de in opdracht van Jan zonder Vrees door Jean Petit kort na de moord opgestelde Justification, waarin hij de moord op Lodewijk van Orléans verdedigde, niet.

Van deze Justificatie werd een viertal kostbare exemplaren gemaakt, waarvan er thans nog één bewaard is gebleven (Wenen, Osterreichische Nationalbibliothek, cod. 2657), verlucht met een miniatuur van de hand van de Meester van Bedford (zie afbeelding aldaar).

Het Arenberg getijdenboek

Ook de hoofdverluchting van het Arenberg Getijdenboek (Londen, Sotheby’s, Catalogus 16 juni 1997 (Beck), lot 32), vervaardigd in Brugge rond 1500, wordt thans in verband gebracht met een verluchter uit de omgeving van de Meester van de Gebedenboeken van omstreeks 1500.

Vele miniaturen in dit handschrift vertonen veel gelijkenis met miniaturen van andere beroemde verluchters, bijv. de miniatuur van de Maagd en het Kind op de halve maansikkel komt overeen met een miniatuur met dezelfde voorstelling in het Berlijnse Getijdenboek van Maria van Bourgondië (Berlijn, Kupferstichkabinett, ms. 78 B 12, f. 284v; door Lieven van Lathem, die de Maria-voorstelling van Rogier van der Weyden gekend moet hebben, zie p. 33 Glanzlichter der Buchkunst 3, waarbij verwezen kan worden naar het te Frankfurt bewaarde schilderij Madonna met Kind en vier Heiligen), en de Rust tijdens de Vlucht naar Egypte komt, maar dan omgekeerd, voor bij de miniatuur van Simon Bening met deze voorstelling in de collectie Breslauer (Voelckle en Wieck 1992, p. 104 (nr 27).

De Kindermoord op f. 95r is bijna exact gekopieerd van de miniatuur met hetzelfde onderwerp uit het door de Meester van het Dresdense Gebedenboek vervaardigde getijdenboek voor Filips de Schone en Johanna de Waanzinnige (British Library, ms add 17280, f. 203v).

Het Arenberg getijdenboek was tot 1959 eigendom van de hertogen van Arenberg, daarna van Breslauer, totdat het als ms. 40 belandde in de collectie van Beck. Toen het behoorde tot de verzameling van de hertogen van Arenberg werd het handschrift toegeschreven aan de Weense Meester van Maria van Bourgondië. Breslauer vroeg later advies aan Friedrich Winkler en deze schreef de verluchting toe aan de door hem zelf gedefinieerde Meester van het Dresdense Gebedenboek. Plotzek 1987, nr. 74 volgde deze toeschrijving.

Uiteindelijk was het Brinkmann die, in de aanloop naar de publicatie van zijn werk omtrent Die flämische Buchmalerei am Ende des Burgunderreichs: Der Meister des Dresdener Gebetbuchs und die Miniaturisten seiner Zeit, een afzonderlijk oeuvre isoleerde uit de tot dan aan de Meester van het Dresdense Gebedenboek toegeschreven werken, en dit oeuvre toeschreef aan de door hem zo genoemde Meester van Jannecke Bollengier.

Tot de door hem aan laatstgenoemde toegeschreven werken behoorde de hoofdverluchting van het Arenberg Getijdenboek. Bij de publicatie van dit werk echter, in 1997, kwam Brinkmann terug op deze mening (p. 313), waarbij hij, zoals gezegd, de hoofdverluchter zoekt in de omgeving van de Meester van de Gebedenboeken van omstreeks 1500.

Catalogus

Baltimore, Walters Art Gallery

Ms W 176 getijdenboek, Brugge, ca 1485 omgeving van de Meester van de Gebedenboeken van omstreeks 1500

literatuur:

• Wieck 1988, nr. 100, fig. 100
• Randall 1997, nr. 287 ill. XLIIc, 536-7: f.6v-7, 124v-125, 157

Berlijn, Kupferstichkabinett

Ms 78 B 15

literatuur:

• Winkler 1925, p. 159
• Kren 1983, noot 15

Cambridge, University Library

Ms Add 4100 getijdenboek, Brugge, ca 1490

literatuur:

• London 1953-1954, nr. 607
• Dogaer 1987, p. 159
• De Kesel 1992
• Cambridge 1993, nr. 52
• Cambridge 2005, nr. 96

Cleveland, Cleveland Museum of Art

Inv no 63.256 getijdenboek van Isabella van Castilië, Brugge en waarschijnlijk Gent, ca 1500-04 verluchting door Meester van het Oudere Gebedenboek van Maximilaan I en werkplaats: 31 volbladminiaturen, alle 10 halve pagina miniaturen en de 24 kalendermedaillons (vroegere toeschrijving medaillons aan Meester van het Dresdense Gebedenboek thans niet meer aanvaard); Gerard Horenbout / Meester van Jacobus IV van Schotland: f 87v, 181v; de Meester van de Gebedenboeken van omstreeks 1500: f 31v, 43v, 115v, 193v; Gerard David: f. 197v Sint Elisabeth van Hongarije; vijfde artiest: f 187v, 267v

literatuur:

• Los Angeles-London 2003, nr. 105

Voor verdere literatuur zie onder: Gerard David en Meester van het Oudere Gebedenboek van Maximiliaan I

Den Haag, Koninklijke Bibliotheek

Ms 76 F 2 getijdenboek van Filips de Goede, Oudenaarde, ca. 1450-1460, 126 miniaturen door Jan Tavernier en Brugge, ca 1500 toevoeging 39 miniaturen door de Meester van de Gebedenboeken van omstreeks 1500

literatuur:

• Korteweg 2002, p. 757-770, afb.1-3

voor verdere literatuur zie onder Jan Tavernier

Den Haag, Museum Meermanno-Westreenianum

Ms 10 F 12 getijdenboek, ca 1490-1500

literatuur:

• Winkler 1925, p. 128, 172
• Byvanck 1931, p. 54
• Boeren 1979, p. 169-170
• Den Haag 1979, nr. 55
• Dogaer 1987, p. 159
• De Kesel 1992, p. 190
• Brinkmann 1997, p. 59

Genève, Bibliothèque Publique et Universitaire

Ms fr 79 Xenophon, Cyropaedia

literatuur:

• Kren 1983, p. 56

Hamburg, Dr. Jörn Günther Antiquariat

Catalogus 9 (2008), nr. 23 Croy-Arenberg Getijdenboek, Vlaanderen (Gent?), 1505 en ca 1510-1520, verluchting door de Meester van de Gebedenboeken van omstreeks 1500: kalenderillustraties; de Meester van Sir George Talbot; de Meester van het Oudere Gebedenboek van Maximiliaan I; Meester van de Davidscènes in het Breviarium Grimani; latere toevoegingen

literatuur:

• Winkler 1925, p. 128, 168 daar als werk van de Meester van de Gebedenboeken van omstreeks 1500
• Smeyers & Van der Stock 1997, nr. 6 kalender en aantal andere miniaturen daar als werk van de Meester van de Gebedenboeken van omstreeks 1500
• Jörn Günther 2008, nr. 23

Voor nadere informatie omtrent het handschrift en nadere literatuur zie onder: Meester van Sir George Talbot

Leiden, Bibliotheek der Universiteit

Ms VGG F 2 Enguerrand de Monstrelet, Chronique de France, Brugge ( ?), ca 1495

literatuur:

• Byvanck 1931, p. 93-95, pl. XXVIII-XXX
• Huizinga 1997, p. 21, 236-238, afb. 1.11
• www. bc.ub.leidenuniv.nl (2005)

Londen, British Library

Ms Egerton 1149 getijdenboek, Brugge, ca 1500

literatuur:

• Winkler 1925, p. 180
• Kren 1983, noot 15

Ms Harley 4425 Guillaume de Lorris en Jean de Meun, Roman de la Rose, Brugge ca 1490-1500

literatuur:

• Winkler 1925, p. 179
• Kren 1983, nr. 6
• Backhouse 1997, nr. 190
• Smeyers 1998, p. 445, 447-8
• Los Angeles-London 2003, nr. 120
• Walther 2001, p. 398-9

Ms Royal 11 E XI koorboek voor Henry VIII, Antwerpen (?), ca 1516

literatuur:

• Backhouse 1997, nr. 206 als mogelijk Brugge, zonder aanduiding van verluchter
• Smeyers 1998, p. 468 als Quintin Poulet
• London 2011-2012, nr. 154 zonder aanduiding van verluchter

Ms Royal 16 F II gedichten van Charles d’Orléans, Brugge ca 1483 en Londen, ca 1492, 1500, verluchting door Meester van de Gebedenboeken van omstreeks 1500: ff. 89, 188, 137 en 210v; en Meester van de Tower van Londen: ff. 1 en 73

literatuur:

• Backhouse 1997, nr. 189
• Los Angeles-London 2003, nr. 119
• London 2011-2012, nr.133

Ms Royal 19 C VIII Jean de Lannoy (?), Imaginacion de la vraie noblesse, Londen, 1496 en Brugge, ca 1496-7

literatuur:

• Smeyers 1998, p. 467-8, waarin de verluchting, net als die van Royal 11 E XI, wordt toegeschreven aan Quintin Poulet, zie verder aldaar, ook voor meer afbeeldingen
• Los Angeles-London 2003, nr. 121, wijst toeschrijving aan Poulet af en zet verluchtingen op naam van de Meester van de Gebedenboeken van omstreeks 1500
• London 2011-2012, nr. 69

Londen, Sotheby’s

Catalogus 16 juni 1997 (Beck), lot 32 Arenberg getijdenboek, Brugge, ca 1500, verluchting door meester uit de omgeving van de Meester van de Gebedenboeken van omstreeks 1500: de miniaturen; de Meester van de Kalender van het Breviarium van Isabella van Castilië: de randen van de twaalf dubbele bladzijden van de kalender

literatuur:

• Sotheby’s 16 juni 1997 (Beck), lot 32

Malibu, J. Paul Getty Museum

Ms Ludwig IX 18 Spinola getijdenboek, Brugge en Gent, ca 1515-1520, verluchting door Gerard Horenbout/Meester van Jacobus IV van Schotland; Werkplaats van de Meester van het Oudere Gebedenboek van Maximiliaan I; de Meester van de Bijbel van Lübeck; de Meester van het Dresdense Gebedenboek; de Meester van de Gebedenboeken van omstreeks 1500: f. 125v aanbidding door de herders, 126r: Christus voor Pilatus

literatuur:

• Smeyers & Van der Stock 1997, p. 14, 15, 19, 25, 26
• Smeyers 1998, p. 420, 429
• Los Angeles-London 2003, nr. 124
• De Hamel 2016, p. 508-565

Voor verdere literatuur zie onder de Meester van Jacobus IV van Schotland

München, Bayerische Staatsbibliothek

Clm 28345 getijdenboek, Valenciennes voor 1489 en Brugge/Gent ca 1495-1500, verluchting door werkplaats van de Meester van het Oudere Gebedenboek van Maximiliaan I; Meester van de Münchener Annunciatie: o.a. f. 14v: annunciatie; Meester van de Gebedenboeken van rond 1500 en werkplaats: o.a. kalender; Simon Marmion (2 miniaturen); andere verluchter

literatuur:

• Kren 1983, p. 56
• München 1983, nr. 63

Napels, Biblioteca Nazionale Vittorio Emanuele III

Ms I. B. 51 “La Flora” Getijdenboek, Valenciennes voor 1489, Brugge en waarschijnlijk Gent voor 1498, verluchting door Simon Marmion: 24 miniaturen, o.a. f. 120v annunciatie aan de herders, 284v Christus en de Samaritaanse vrouw; de Meester van het Dresdense Gebedenboek: o.a. f. 121r aanbidding door de herders, 285r doortocht door de Rode Zee; de Meester van het Oudere Gebedenboek van Maximiliaan I en werkplaats: o.a. f. 21v Voetwassing, 28v Verraad, 37v kruisweg, 41v Kruisnageling, 44v Kruisafneming, 59v Kruisiging, 339v Sint Catharina, 342v Sint Barbara; de Meester van de Gebedenboeken van omstreeks 1500: o.a. de kalender

literatuur:

• Winkler 1925, p. 189
• Italian Libraries 1997, p. 216-7
• Brinkmann 1997, p. 201-211, 391
• Smeyers 1998, p. 470
• Los Angeles-London 2003, nr. 93

Parijs, Bibliothèque de l’Arsenal

Ms 638 en 639 Zogenaamde Getijdenboek van de Maitre aux fleurs, Brugge (en Gent?), ca 1480-1485, verluchting door de Meester van het Dresdense Gebedenboek: kalendermedaillons; Meester van de Gebedenboeken van omstreeks 1500: de hoofdminiaturen, m.u.v. f. 14v en f. 75 in de 1e band die van een andere, Gentse?, hand stammen

literatuur:

• Winkler 1925, p. 193
• Brinkmann 1997, p. 305-8, 392

Perth, Kerry Stokes Collection

Rothschild gebedenboek, Gent of Brugge, ca 1505-1510 verluchting door Gerard Horenbout / Meester van Jacobus IV van Schotland, Simon Bening: ff. 240v hl. Antonius en 245v: hl. Bernhard van Clairvaux; Meester van de Gebedenboeken van omstreeks 1500, Meester van het Oudere Gebedenboek van Maximiliaan I, Gerard David: ff. 203v schutsengel, 207v Petrus, 227v Maria Magdalena

literatuur:

• Unterkircher 1984
• Thoss 1987, nr. 79
• Smeyers 1998, p. 473
• Walther 2001, p. 416-7
• Londen, Christie’s, Catalogus 8 juli 1999, lot 102
• New York, Christie’s, Catalogus 29 januari 2014, lot 157

Poitiers, Bibliothèque municipale

Ms 57/269 getijdenboek, Brugge ca 1480/1485 en Brugge ca 1510 verluchting door de Meester van de Davidscènes in het Breviarium Grimani en de Meester van de Gebedenboeken van omstreeks 1500; op f. 51 is later toegevoegd een van de hand van de Meester van het Dresdense Gebedenboek afkomstige miniatuur uit het La Flora Getijdenboek uit Napels

literatuur:

• Brinkmann 1997, p. 393

Sibiu (Roemenië), Museu Brukenthal

Ms 761 Brukenthal Breviarium, Brugge, eind 15e, begin 16e eeuw, verlucht door de Meester van de Davidscènes in het Breviarium Grimani, de Meester van de Gebedenboeken van omstreeks 1500, de Meester van Vat. Lat. 10293: merendeel van de architectonische randen en 2 andere leden van de werkplaats van de Meester van de Davidscènes

literatuur:

• As-Vijvers 2005, p. 379-380

Voor verdere literatuur zie onder: Meester van de Davidscènes in het Breviarium Grimani

Vaticaanstad, Biblioteca Apostolica Vaticana

Ms Vat lat 3768-69-70 driedelig getijdenboek, ca 1510-20 kalender door de Meester van de Gebedenboeken van omstreeks 1500, verder het hoofdwerk van de Meester van Jacobus IV van Schotland; bevat daarnaast ook werk van de Meester van het Oudere gebedenboek van Maximiliaan I en wellicht Simon Bening

literatuur:

• Biblioteca Apostolica Vaticana 1992, p. 286-309

Waddesdon Manor, James A. de Rotschild Collection

Ms 17 Statuten en wapens van de Orde van het Gulden Vlies, Brugge (?), ca 1481-1491 met toevoegingen uit 1556, oorspronkelijke verluchting van m.n. f. 58v: portret van Maximiliaan I door Meester van de Gebedenboeken van omstreeks 1500 (?)

literatuur:

• Delaissé-Marrow-de Wit 1977, ms. 17
• Los Angeles-London 2003, nr. 122

Wells-next-the-Sea, Holkham Hall, earl of Leicester

Ms 311 Vergilius, Eclogae, Georgica en Aeneis, Brugge 1473 en ca 1490, in totaal 3 miniaturen: f. 9v Bucolica, door de Meester van Fitzwilliam 268, f. 41v: Georgica en f. 122v: Anaeis, later toegevoegd en wellicht van de hand van de Meester van de Gebedenboeken van omstreeks 1500

literatuur:

• Brugge 1981, nr. 87, p. 188-192 daar als f. 9v door Meester van het Dresdense Gebedenboek
• Kren 1983, p. 56-7
• Los Angeles-London 2003, nr. 118

Wenen, Osterreichische Nationalbibliothek

Cod 1783 koorboek, ca 1500

literatuur:

• Thoss 1987, nr. 93

Cod 1862 gebedenboek van Margaretha van Oostenrijk, ca 1500

literatuur:

• Winkler 1925, p. 205
• Brussel 1962, nr. 73
• Thoss 1987, nr. 69
• Brussel 1987, nr. 37

Cod 1887 getijdenboek, ca 1500-10, verluchting door Meester van de Gebedenboeken van omstreeks 1500; Meester van de Davidscènes in het Breviarium Grimani

literatuur:

• Winkler 1925, p. 205
• Brussel 1962, nr. 58
• Thoss 1987, nr. 71

Cod 2730 gebedenboek, ca 1520-1530

literatuur:

• Brussel 1962, nr. 68
• Thoss 1987 nr. 84
• Smeyers 1998, p. 471

Cod ser n 2600 getijdenboek, ca 1510-1520

literatuur:

• Thoss 1987, nr. 72

Cod ser n 13239 getijdenboek van Filips van Kleef, Gent ca 1470-1480, verlucht door meester uit omgeving van de Weense Meester van Maria van Bourgondië en de Meester van het Dresdense Gebedenboek aldus o.a. Thoss 1987; echter in Pächt-Thoss 1990 genoemd als uitstekend werk van de Meester van het Oudere Gebedenboek van Maximiliaan I, met hulp van de Meester van de Gebedenboeken van omstreeks 1500, naar ontwerpen van de Meester van het Dresdense Gebedenboek

literatuur:

• Thoss 1987, nr. 18
• Pächt-Thoss 1990, p. 90-98

Literatuur

1. Winkler 1915, p. 334-342
2. Winkler 1925, p. 128, 159, 168, 172, 179, 180, 189, 193, 205, 206, 208, 209
3. Byvanck 1931, p. 54, 93-95, pl. XXVIII-XXX
4. London 1953-1954, nr. 607
5. Brussel 1962, nr. 58, 68, 73
6. Delaissé-Marrow-de Wit 1977, ms. 17
7. Den Haag 1979, nr. 55
8. Brugge 1981, nr. 87, p. 188-192
9. Kren 1983, nr. 6, p. 49-58
10. München 1983, nr. 63
11. Unterkircher 1984
12. Dogaer 1987, p. 159
13. Thoss 1987, nrs. 18, 69, 71, 72, 79, 84, 93
14. Brussel 1987, nr. 37
15. Wieck 1988, nr. 100, fig. 100
16. Pächt-Thoss 1990, p. 90-98
17. Biblioteca Apostolica Vaticana 1992, p. 286-309
18. De Kesel 1992
19. Cambridge 1993, nr. 52
20. Backhouse 1997, nrs. 189, 190, 206
21. Smeyers & Van der Stock 1997, nr. 6; p. 14, 15, 19, 25, 26
22. Italian Libraries 1997, p. 216-7
23. Brinkmann 1997, p. 59, 201-211, 305-8, 391, 392, 393
24. Huizinga 1997, p. 21, 236-238, afb. 1.11
25. Randall 1997, nr. 287 ill. XLIIc, 536-7: f.6v-7, 124v-125, 157
26. Sotheby’s 16 juni 1997 (Beck), lot 32
27. Smeyers 1998, p. 418, 419, 420, 426, 427, 429, 445, 447, 448, 467-8, 471, 479
28. Londen, Christie’s, Catalogus 8 juli 1999, lot 102
29. Walther 2001, p. 398-399
30. Korteweg 2002, p. 757-770, afb.1-3
31. Los Angeles-London 2003, p. 394-5, nrs. 93, 105, 118, 119, 120, 121, 122, 124
32. As-Vijvers 2005, p. 379-380
33. Cambridge 2005, nr. 96
34. www. bc.ub.leidenuniv.nl (2005)
35. Jörn Günther 2008, nr. 23
36. London 2011-2012, nrs. 69, 133, 154
37. De Kesel 2013
38. New York, Christie’s, Catalogus 29 januari 2014, lot 157
39. De Hamel 2016, p. 508-565