Malibu, J. Paul Getty Museum, Ms. Ludwig IX 18, f. 56v: Kruisiging (detail) door Meester van Jacobus IV van Schotland

Meester van Jacobus IV van Schotland

(Master of James IV of Scotland | Maître de Jacques IV d’Écosse)

Direct link to:

Getijdenboek van Isabella van Castilië in Cleveland Museum of Art (inv 1963.256)

Vlaams boekverluchter, werkzaam gedurende de laatste decennia van de 15e eeuw en de eerste decennia van de 16e eeuw.  Zijn noodnaam ontleent de Meester aan een getijdenboek dat hij voor Jacobus IV van Schotland verluchtte (thans bewaard in Wenen). Zijn vroegst gedateerde werk (1487) is een breviarium, thans in Manchester, terwijl zijn laatst gedateerde werk het Holford Getijdenboek uit 1526 is.

Hij wordt vaak vereenzelvigd met Gerard Horenbout. In de catalogus behorende bij de grote tentoonstelling in Los Angeles en London, gehouden in 2003 onder de naam: Illuminating the Renaissance. The triumph of Flemish manuscript painting in Europe, vindt deze vereenzelviging nadrukkelijk plaats (zie m.n. p. 427), met als gevolg dat een aantal handschriften waaraan de naam van Gerard Horenbout is verbonden wellicht toch ook verbonden dient te worden met de Meester van Jacobus IV van Schotland.

Malibu, J. Paul Getty Museum, Ms. Ludwig IX 18
f. 131r: Geseling (detail) door Meester van Jacobus IV van Schotland

Teneinde een vollediger beeld te krijgen dient onderstaande catalogus aldus vergeleken en aangevuld te worden met de catalogus van werken opgenomen onder Gerard Horenbout. Interessant in dit verband is de in Los Angeles-London 2003, p. 375 genoemde stilistische overeenkomst tussen de door de Meester van Jacobus IV van Schotland geschilderde oudtestamentische figuren met hun volle, zijdeachtige baarden in zijn meesterwerk in Vaticaanstad (vat lat 3768-70) en de figuren op het Poortakker Triptiek in Gent, welk werk is gesigneerd: Gerardus, en welk werk door Hulin de Loo 1939 (1) in verband wordt gebracht met Gerard Horenbout.

 

Links: Vaticaanstad, Biblioteca Apostolica Vaticana, ms. Vat lat 3770, f. 95v: de kroning van David | Rechts: Gent, Museum voor Schone Kunsten, Poortakker Triptiek met de Familie van Sint Anna

Vergelijk met name de figuur van Salome links op het centrale paneel van de Poortakker Triptiek met de baardige figuur links op de miniatuur.

 

New York, Metropolitan Museum of Art,  48.149.15 en 48.149.16
twee bladen uit een gebedenboek met de Aanbidding door de herders en Johannes de Doper

De Meester van Jacobus IV van Schotland werkte in Brugge of (meer waarschijnlijk) Gent en had een voorkeur voor bonte en krachtige kleuren die in elk geval minder zacht zijn dan die van Horenbout. Ook de tekening is minder week. De composities zijn origineel en dynamisch, en de diepe landschappen sfeervol. De figuren worden gekenmerkt door de krachtige bouw en de plastisch gemodelleerde gezichten.

De meester van Jacobus IV van Schotland breidde omstreeks 1500 het illustratiesysteem in gebedenboeken uit door twee tegenover elkaar liggende bladzijden als op een diptiek met elkaar te verbinden. Terwijl normaal slechts de linker pagina, tegenover het begin van de tekst, van een volbladminiatuur was voorzien, plaatste hij nu ook op het tegenoverliggende blad een grote illustratie, waaronder hij slechts voor een paar regels tekst ruimte openliet. Zo bereikte hij een symmetrische opmaak van beide bladzijden en tegelijk verdubbelde hij het aantal illustraties (zo bijv. in British Library add ms 35313).

Malibu, J. Paul Getty Museum, Ms. Ludwig IX 18 f. 256v: Saint Julianus and his Wife (detail)

Ook van de randen rond de illustraties of tekstbladzijden maakte hij vaak gebruik om zijn iconografie uit te breiden. Soms liet hij de hoofdscène gewoon doorlopen in de boorden (zoals in het Spinola Getijdenboek). Elders bracht hij bijkomende episodes aan die aan het hoofdtafereel voorafgaan of erop volgen.

Wellicht was de Jacobusmeester de “hoofdaannemer” van het Spinola Getijdenboek (Malibu, J. Paul Getty Museum, ms Ludwig IX 18). Dit getijdenboek wordt beschouwd als het meest ambitieuze en originele 16e eeuwse Vlaamse handschrift. Gelet op het aantal verschillende verluchters dat aan de versiering ervan meewerkten, is sprake van een opvallend homogene verluchting.

De Jacobusmeester werkte mee aan veel grote opdrachten in zijn tijd, zoals het brevier van Isabella de Katholieke, het breviarium Mayer van den Bergh en het Rothschild-gebedenboek.

Als zijn hoofdwerk kan worden beschouwd een driedelig getijdenboek dat zich thans in de Biblioteca Apostolica Vaticana bevindt. Een dergelijk werk is ongewoon vanwege zijn omvang en ongebruikelijke teksten. Die vragen natuurlijk ook een minder courante illustratie, zoals een in dit werk opgenomen cyclus uit het leven van David.

Catalogus

Antwerpen, Museum Mayer van den Bergh

Inv 946 Breviarium Mayer van den Bergh, Gent en Brugge, ca 1500, verluchting door Gerard David: f 326v triniteit, f 473v visitatie, f 611v St Catharine; Gerard Horenbout/ de Meester van Jacobus IV van Schotland: f 501v, f 596v; de Meester van het Oudere Gebedenboek van Maximiliaan I en werkplaats: o.a. f 427v annunciatie; voorheen ook toeschrijvingen aan Simon Bening (o.a. Dekeyzer et al 1999, p. 307-311, hetgeen in Los Angeles-London 2003, nr. 92, noot 2 niet meer wordt aanvaard) en twee miniaturen met de Geboorte van Maria, is f. 536v en de Val der Engelen, is f. 552v wellicht door Jan Provoost dan wel andere Vlaamse paneelschilder

literatuur:

  • Los Angeles-London 2003, nr. 92

Voor verdere literatuur zie onder: de Meester van het Oudere Gebedenboek van Maximiliaan I

Berlijn, Staatsbibliothek zu Berlin

Ms theol. Lat. Fol 285 Carondelet breviarium, waarschijnlijk Gent, ca 1490, verluchting door de Meester van de Lübeck Bijbel: 6 tweekoloms-miniaturen, w.o. f. 195: pinksteren, en het merendeel van de 48 eenkoloms-miniaturen; de Meester van Jacobus IV van Schotland: een aantal eenkoloms-miniaturen; de Werkplaats van de Meester van het Oudere Gebedenboek van Maximiliaan I: de enige volbladminiatuur en 2 tweekoloms-miniaturen en 10 eenkoloms-miniaturen

literatuur:

  • Los Angeles-London 2003, nr. 112

Brussel, Koninklijke Bibliotheek

Ms 9126 Koorboek van Filips de Schone en Johanna van Castilië, Brugge of Gent, ca 1504-1506

literatuur:

  • Smeyers & Van der Stock 1997, nr. 3

Cambridge, Fitzwilliam Museum

Ms 1058-1975 getijdenboek, Brugge, ca. 1490, verluchting door Meester van British Library ms. Add. 15677, Meester van het Dresdense Gebedenboek: f. 15; Meester van Jacobus IV: f. 36, 166, 168v, 180; Meester van Michael in Fitzwilliam 1058-1975: f. 165: hl. Michael verslaat de duivel (voorheen toegeschreven aan Meester van de Bijbel van Lübeck)

literatuur:

  • Cambridge 2005, nr. 95

Voor verdere literatuur zie onder: Meester van British Library ms. Add. 15677

Chatsworth, duke of Devonshire

Getijdenboek, waarschijnlijk Gent, ca 1525-1528

literatuur:

  • Los Angeles-London 2003, nr. 128

Cleveland, Cleveland Museum of Art

Inv no 63.256 getijdenboek van Isabella van Castilië, Brugge en waarschijnlijk Gent, ca 1500-04 verluchting door Meester van het Oudere Gebedenboek van Maximilaan I en werkplaats: 31 volbladminiaturen, alle 10 halve pagina miniaturen en de 24 kalendermedaillons (vroegere toeschrijving medaillons aan Meester van het Dresdense Gebedenboek thans niet meer aanvaard); Gerard Horenbout/Meester van Jacobus IV van Schotland: f 87v, 181v; De Meester van de Gebedenboeken van omstreeks 1500: f 31v, 43v, 115v, 193v; Gerard David: f. 197v Sint Elisabeth van Hongarije; vijfde artiest: f 187v, 267v

literatuur:

  • Los Angeles-London 2003, nr. 105

Voor verdere literatuur zie onder: Gerard David en Meester van het Oudere Gebedenboek van Maximiliaan I

Lissabon, Museu Calouste Gulbenkian

Ma LA 210 Holford Getijdenboek, Brugge en waarschijnlijk Gent, 1526 verluchting door de Meester van Jacobus IV van Schotland en werkplaats en Simon Bening

literatuur:

  • Los Angeles-London 2003, nr. 127

Londen, British Library

Ms add 18851 Brevier van Isabella de Katholieke, voor 1497 verluchting door de Meester van Jacobus IV van Schotland; de Meester van het Dresdense Gebedenboek; Gerard David (?)

Londen, British Library, ms. add 18851, f.  8v – 9r door meester van Jacobus IV van Schotland

literatuur:

  • Winkler 1925 (1978), p. 176
  • Kren 1983, nr. 5
  • Backhouse 1997, nr. 191
  • Smeyers & Van der Stock 1997, p. 37, 39
  • Walther 2001, p. 402, 403

Ms add 35313 getijdenboek, waarschijnlijk Gent ca 1500 verluchting door de Meester van Jacobus IV van Schotland en werkplaats: 38 miniaturen, o.a. f. 76v visitatie, f. 77 Sarah en Tobias verwelkomd door Anna, f. 106v presentatie in tempel, f. 107 presentatie van Samuel, f. 120 kroning maagd; werkplaats van de Meester van het Oudere Gebedenboek van Maximiliaan I: 37 miniaturen

literatuur:

  • Winkler 1925 (1978), p. 127-8, 178
  • Kren 1983, nr. 8
  • Backhouse 1997, nr. 193
  • Smeyers 1998, p. 441
  • Los Angeles-London 2003, nr. 109

Londen, Sotheby’s

Catalogus 22 juni 2004, lot 33 Los blad met de badende Bathsheba, Brugge, ca 1520-1530

literatuur:

  • Sotheby’s 22 juni 2004, lot 33

Londen, Sotheby’s, Catalogus 22 juni 2004, lot 33
Los blad met de badende Bathsheba

Malibu, J. Paul Getty Museum

Ms Ludwig IX 18 Spinola getijdenboek, Brugge en Gent, ca 1515-1520, verluchting door Gerard Horenbout/Meester van Jacobus IV van Schotland: f. 1v waterman, 6v boogschutter, 8v Kruisdraging, 10v drie-eenheid, 11r Abraham en drie engelen, 21v feest van rijke man, 22r Lazarus ziel naar Abraham, 31v pinksteren, 39v aanbidding Lam Gods door mannen, 40r aanbidding Lam Gods door vrouwen, 48v Corpus Christi, 49r manna, 56v Kruisiging, 57r Mozes en de slang, 64v Maagd en Kind getroond, 65r boom van Jesse, 92v annunciatie, 93r Gideon en het gulden vlies, 130v aanbidding door de wijzen, 131r geseling, 135v presentatie in de tempel, 136r ecce homo, 140v kindermoord, 141r Kruisweg, 148v hemelvaart van de Maagd, 149r Kruisiging, 184v doodsbedscène, 185r dodenmis, 256v de hl. Julian, 257v alle martelaren, 259v de hl. Antonius van Padua, 260v de hl. Dominikus, 262v heiligen, 263v Anna te drieën; Werkplaats van de Meester van het Oudere Gebedenboek van Maximiliaan I: f. 9r Salvator Mundi, 165v Laatste Oordeel, 239v Maagd en Kind, 245v verrijzenis, 248v Sint Michael, 249v Johannes de Doper, 250v Petrus en Paulus, 253v Sint Stefan, 254v Sint Sebastiaan, 264v Maria Magdalena, 268v Sint Elisabeth, 269v heilige maagden, 270v alle heiligen, 276v Johannes de Doper predikend; de Meester van de Lübeck Bijbel: f. 83v Johannes op Patmos, 84r scènes uit het leven van Johannes, 153v kroning van de Maagd, 166r David in gebed, 247v hemelvaart van de Maagd, 258v de hl. Franciscus, 261v Sint Nicolaas, 272v Sint Gregorius, de Meester van het Dresdense Gebedenboek: f. 109v visitatie, 110r Christus voor Anna, 119v geboorte, 120r Christus voor Kaiaphas; de Meester van de Gebedenboeken van omstreeks 1500: f. 125v aanbidding door de herders, 126r: Christus voor Pilatus

literatuur:

  • Sotheby’s catalogus 5 juli 1976, lot 68
  • Kraus 1978, nr. 91 als Gerard Horenbout en Alexander Bening
  • Euw & Plotzek 1979-1985, 2, nr. IX 18, p. 256-285
  • Smeyers & Van der Stock 1997, p. 14, 15, 19, 25, 26
  • Smeyers 1998, p. 420, 429
  • Los Angeles-London 2003, nr. 124
  • De Hamel 2016, p. 508-565

Manchester, John Rylands University Library

Ms 39 Breviarium, waarschijnlijk Gent, 1487 (los blad in New York, Pierpont Morgan Library)

literatuur:

  • Los Angeles-London 2003, nr. 108

New York, Metropolitan Museum of Art

Ms 48.149.15 en ms 48.149.16 twee bladen uit een gebedenboek met de Aanbidding door de herders en Johannes de Doper, waarschijnlijk Gent, ca 1515-1525

literatuur:

  • Wisse 2002
  • Los Angeles-London 2003, nr. 125

New York, Pierpont Morgan Library

Ms M 52 Breviarium van Eleanor van Portugal, waarschijnlijk Gent ca 1500-1510 verluchting door de Meester van Jacobus IV van Schotland en/of werkplaats en de werkplaats van de Meester van het Oudere gebedenboek van Maximiliaan I

literatuur:

  • Los Angeles-London 2003, nr. 91

Voor verdere literatuur zie onder Meester van het Oudere gebedenboek van Maximiliaan I

Ms M 1046 los blad uit Breviarium, thans bewaard in Manchester, John Rylands University Library ms 39

literatuur:

  • Los Angeles-London 2003, nr. 108

Perth, Kerry Stokes Collection

Rothschild gebedenboek, Gent of Brugge, ca 1505-1510 verluchting door Gerard Horenbout/Meester van Jacobus IV van Schotland, Simon Bening: ff. 240v hl. Antonius en 245v: hl. Bernhard van Clairvaux; Meester van de Gebedenboeken van omstreeks 1500, Meester van het Oudere Gebedenboek van Maximiliaan I, Gerard David: ff. 203v schutsengel, 207v Petrus, 227v Maria Magdalena

literatuur:

  • Unterkircher 1984
  • Thoss 1987, nr. 79
  • Smeyers 1998, p. 473
  • Walther 2001, p. 416-7
  • Londen, Christie’s, Catalogus 8 juli 1999, lot 102
  • New York, Christie’s, Catalogus 29 januari 2014, lot 157

Vaticaanstad, Biblioteca Apostolica Vaticana

Ms vat lat 3768-69-70 driedelig getijdenboek, ca 1510-20 verluchting door de Meester van Jacobus IV van Schotland; : vrijwel alle volbladminiaturen en veel van de kleinere miniaturen, o.a. 3768, f. 51v man in gebed; 3769, f. 178v verrijzenis; 3770, f. 95v kroning van David, 222v laatste oordeel; de Meester van het Oudere gebedenboek van Maximiliaan I: 3769, f. 77, 91; 3770, kalender en f 151v aanbidding door de koningen; de Meester van de Gebedenboeken van omstreeks 1500 en wellicht Simon Bening

Vaticaanstad, Biblioteca Apostolica Vaticana, Ms vat lat 3770, f. 222v: Laatste Oordeel (detail)

literatuur:

  • Biblioteca Apostolica Vaticana 1992, p. 286-309
  • Los Angeles-London 2003, nr. 111

Venetië, Biblioteca Marciana

Ms lat I. 99 Breviarium Grimani, Gent en Brugge ca 1515-1520, verluchting door Alexander Bening/alias de Meester van het Oudere Gebedenboek van Maximiliaan I; Simon Bening; Gerard Horenbout alias de Meester van Jacobus IV van Schotland: o.a. de kalenderillustraties van f. 1v-13r, f. 43v geboorte, 138v Kruisiging, 139r Mozes en de slang, 206r de toren van Babel, 449v; de Meester van de Davidscènes in het Breviarium Grimani; Gerard David

literatuur:

  • Los Angeles-London 2003, nr. 126

Voor verdere literatuur zie onder: Alexander Bening

Londen, British Library, Ms. add 35313, 2 folio’s door Meester van Jacobus IV van Schotland

Wenen, Osterreichische Nationalbibliothek

Cod 1897 gebedenboek van Jacobus IV van Schotland, 1503-1513

literatuur:

  • Winkler 1925 (1978), p. 205
  • Brussel 1962, nr. 65
  • Thoss 1987, nr. 74
Wenen, Osterreichische Nationalbibliothek
Cod 1897 gebedenboek van Jacobus IV van Schotland, f. 24v-25r

Literatuur

  1. Winkler 1925 (1978), p. 127, 130, 164, 176, 178, 205, 207
  2. Hulin de Loo 1939 (1)
  3. Brussel 1962, nrs. 62, 63, 65
  4. Sotheby’s catalogus 5 juli 1976, lot 68
  5. Kraus 1978, nr. 91
  6. Euw & Plotzek 1979-1985, 2, nr. IX 18, p. 256-285
  7. Kren 1983, p. 4, 6, 8, nrs. 5, 8
  8. Unterkircher 1984
  9. Thoss 1987, nrs. 74, 79
  10. Biblioteca Apostolica Vaticana 1992, p. 286-309
  11. Nieuwdorp & Dekeyzer 1997
  12. Backhouse 1997, nr. 191, 193
  13. Smeyers & Van der Stock 1997, p. 14, 15, 19, 25, 26, 37, 39; nr. 3
  14. Smeyers 1998, p. 420, 421, 429, 441, 444, 466, 467, 472, 473, 477
  15. Walther 2001, p. 402, 403
  16. Wisse 2002
  17. Los Angeles-London 2003, p. 366, 367, nrs. 91, 92, 105, 108, 109, 111, 112, 124, 125, 126, 127, 128
  18. Sotheby’s 22 juni 2004, lot 33
  19. Cambridge 2005, nr. 95
  20. De Hamel 2016, p. 508-565
Venetië, Biblioteca Marciana,
Ms lat I. 99, maand februari (detail)