Meester van Jacques de Besançon – François le Barbier (de jongere)

(Master of Jacques de Besançon | Maître de Jacques de Besançon)

Direct link to:

The Hours of Charles VIII in Madrid, Biblioteca Nacional

Frans boekverluchter, werkzaam rond 1485-1493 in Parijs. Van oudsher werd de anonieme Meester van Jacques de Besançon vereenzelvigd met de verluchter Jacques de Besançon, echter diens werk is in kwalitatief opzicht veruit minder dan het werk van de thans bedoelde verluchter.

In 2014 werd de Meester van Jacques de Besançon geïdentificeerd als François le Barbier (de jongere), zoon van François le Barbier (de oudere). Deze François le Barbier (de oudere) blijkt niemand minder dan Maître François (zie Deldicque 2014).

Jacques de Besançon zelf werd, maar dan meer speculatief, vereenzelvigd met de anonieme Meester van Liénart Baronnat. De sleutel tot zijn werk vormt een bescheiden handschrift (thans in de Bibliothèque Mazarine in Parijs) dat in 1485 werd verlucht. Dit handschrift, een Office noté de saint Jean l’Evangéliste, bevat twee kleine miniaturen die echter niet van dezelfde hand stammen, zodat achter de naam Meester van Jacques de Besançon wellicht twee verschillende kunstenaars schuilen (Avril & Reynaud 1993).

Dit boek werd volgens een inscriptie door Jacques de Besançon geschonken aan de broederschap van Saint-Jean l’Evangéliste te Parijs. Hieruit is van oudsher afgeleid dat deze Jacques de Besançon dan ook de verluchter van deze miniaturen zou zijn. Ook d’Ancona & Aeschlimann 1949 melden iets dergelijks, alleen stellen zij dat bedoelde inscriptie expliciet de kwalificatie “enlumineur” verbindt aan de naam van Jacques de Besançon.

De notitie, opgenomen in De Mély 1913, luidt als volgt: « L’an mil IIIIc IIIIxx cinq fut fait ce livre en l’honneur de Dieu et de la glorieuse vierge Marie et de Monseigneur saint Jehan l’Evangéliste, par Jacques de Besançon, enlumineur, lui estant bastonnier de la confrérie Monseigneur Saint-Jehan, fondée en l’église Saint-Andry-des-Ars a Paris, pour servir a la dicte confrérie. Et prye frères et suers qu’ils pryent Dieu et Monseigneur saint Jehan l’Evangéliste pour lui et qui plaise au benoit saint accepter ce petit don.

In de niet-Franse literatuur wordt in plaats van (de Meester van) Jacques de Besançon gesproken van de Chief Associate van Maitre François (Spencer 1974).

Een van de stijlkenmerken van de Meester van Jacques de Besançon is het gebruik van kleinere rechthoekige afbeeldingen in de marge. Hoewel van goede kwaliteit, is voorts sprake van een steeds opnieuw gebruiken van dezelfde composities.

Een van de opdrachtgevers van de Meester van Jacques de Besançon is de Franse koning Karel VIII (1470-1498). In een psalter en een Vie abrégée de St. Denis (Parijs, Bibliothèque Nationale, ms lat 774 en fr 5868) treffen we de door de meester geschilderde portretten van deze koning aan. Ook het in Madrid (ms vitr 24-1) bewaarde zogenaamde Getijdenboek van Charles VIII (deze naamgeving komt overigens vaker voor, zie onder de naar een tweetal andere in opdracht van de koning vervaardigde handschriften genaamde Meester van Charles VIII) bevatte op folio 13v een portret van Karel VIII, gepresenteerd door Karel de Grote. Dit handschrift kwam na zijn dood in het bezit van zijn opvolger Louis XII en met diens gezicht werd het gezicht van Karel VIII overgeschilderd.

Op het einde van zijn carrière verricht onze verluchter werkzaamheden voor de Parijse uitgever Antoine Vérard. Miniaturen in een aantal gedrukte werken, thans bewaard in Parijs, Bibliothèque Nationale, zijn van zijn hand en bewijzen nog maar eens zijn band met Parijs.

De Meester van Jacques de Besançon kende een aantal navolgers die in Parijs een groot aantal manuscripten produceerden, maar waarvan de kwaliteit meer routinematig werd.

Een van deze navolgers treffen we aan in een uitgebreid verlucht getijdenboek dat onder de signatuur H 5 wordt bewaard in de Pierpont Morgan Library. Slechts een ander handschrift is bekend dat ook van de hand van deze naamloze navolger is, te weten een getijdenboek dat in 1910 via Leo S. Olschki te Florence te koop werd aangeboden en dat, net als het handschrift in New York, de zeldzame scène bevat waarin voor koning David de Dood, de Oorlog en de Pest verschijnen.

Van een tweetal andere handschriften (in New Haven en Waddesdon Manor) is dit minder zeker en kan alleen gezegd worden dat de verluchtingen verwant zijn.

Voorts treffen we de Meester van Robert Gaguin zij aan zij aan met de Meester van Jacques de Besançon in een aantal handschriften: een De bello gallica, opgenomen in de catalogus Leuchtendes Mittelalter VI (1994) van Tenschert, zijnde het naamgevend handschrift van eerstgenoemde meester, en een getijdenboek geveild door Sotheby’s op 6 juli 2006, lot 89.

Catalogus

Aix-en-Provence, Bibliothèque Mejanes

Ms 16 getijdenboek, Parijs, ca 1480-1490 verluchting in stijl van Meester van Jacques de Besançon – François le Barbier (de jongere)

Baltimore, Walters Art Gallery

Ms W 286 psalter en verkort getijdenboek van Dom Louis de Busco, Frankrijk, 1489

Literatuur:

• De Ricci 1937, I, nr. 296
• Baltimore 1949, nr. 113
• Spencer 1974

Besançon, Bibliothèque municipale

Ms 851 Jean Mansel, Fleur des histoires, Parijs, ca 1493-1510 verluchting door Meester van Jacques de Besançon en Meester van de Chronique scandaleuse: f. 24

Literatuur:

• Avril & Reynaud 1993, p. 276

Dresden, Sächsische Landesbibliothek

Ms oc. 54 Petrarch, Des remèdes de l’autre fortune, Parijs midden 15e eeuw

Literatuur:

• Rothe 1966, plaat 89 met beschrijving p. 258

Florence, Leo S. Olschki, cat. LXXIV (jaar: 1910)

Nr. 42 getijdenboek, Parijs, ca 1500 navolger van de Meester van Jacques de Besançon

Literatuur:

• Olschki 1910, nr. 42
• Plummer 1982, p. 72

Houston, Strake Memorial Jesuit College Preparatory

Getijdenboek, Parijs, 4e kwart 15e eeuw

Literatuur:

• Plummer 1982, p. 69

Krakau, Biblioteka) Czartoryski

Ms 2422 Getijdenboek, Parijs, 4e kwart 15e eeuw

Literatuur:

• Plummer 1982, p. 69

Londen, British Library

Ms Egerton 1068 getijdenboek, Parijs, ca 1500 in stijl van Meester van Jacques de Besançon

Literatuur:

• http://www.bl.uk/catalogues/illuminatedmanuscripts/TourFr1450.asp

IB 41165 Boccaccio, De consolatione philosophiae, Parijs, 1494 (inkunabel, gedrukt door Antoine Vérard)

literatuur:

• Rouen 2016, in nr. 87

Londen, Christie’s

Catalogus 29 juni 1994, lot 40 getijdenboek, Parijs, ca 1480

Literatuur:

• Christie’s 29 juni 1994, lot 40

Londen, Sotheby’s

Catalogus 18 juni 2002, lot 44 evangeliarium van Nicaise de Lorme, Parijs, ca 1494

Literatuur:

• Sotheby’s 18 juni 2002, lot 44

Catalogus 18 juni 2002, lot 55 getijdenboek, Parijs, ca 1500

Literatuur:

• Drouot catalogus 22 februari 1993, lot 46
• Jörn Günther 1995 (2), nr. 22
• Sotheby’s 18 juni 2002, lot 55
• De Hamel 2005, p. 55, nr. 43

Catalogus 6 juli 2006, lot 89 getijdenboek, Parijs, ca 1490-1500, verluchting door de Meester van Robert Gaguin, alle miniaturen m.u.v. die door de Meester van Jacques de Besançon: f. 32r Kruisiging, 33v: Pinksteren

literatuur:

• Sotheby’s 6 juli 2006, lot 89

Madrid, Biblioteca Nacional

Ms vit 24-1 Getijdenboek van Charles VIII, Parijs, ca 1488

Literatuur:

• Plummer 1982, p. 69
• Nettekoven 2016, p. 21-22, afb. 6, 9

Malibu, J. Paul Getty Museum

Ms 109 Poncher Getijdenboek, Parijs, ca 1500 verluchting door de Meester van de Chronique scandaleuse: f. 16r, 45v, 64r, 90v, 93r, 95v, 130v, 137r, 156r: Denise Poncher before a vision of Death; Jean Pichore: f. 194r, 242r; de Meester van Kardinaal van Bourbon: f. 60v, 79r, 99v, 100v, 101v, 102r, 107r, 108r, 109r, 109v, 114r, 115r, 116r, 116v, 121r, 122r, 123r, 123v, 128v, 129v, 134v, 135v, 140r; de Meester van Jacques de Besançon: f. 39r, 55v, 203v, 205v, 206r, 206v, 207r, 207v, 208r, 208v, 209r, 209v, 211r, 212v, 213r, 214r, 214v, 215r, 215v, 216v, 217r, 218r, 218v, 226v

literatuur:

• Morrison 2014

New Haven, Yale University Library

Ms 411 getijdenboek, Parijs, ca 1500 navolger van de Meester van Jacques de Besançon

Literatuur:

• Cahn & Marrow 1978, p. 262-3, nr. 79
• Plummer 1982, p. 72

New York, Christie’s, Catalogus 23 april 2021 (Rosenberg)

Lot 15 getijdenboek, Parijs, ca 1485-1490 Meester van Jacques de Besançon

literatuur:

• New York, Christie’s, Catalogus 20 mei 1983, lot 46
• New York, Christie’s, Catalogus 23 april 2021 (Rosenberg), lot 15

New York, Colombia University Library

Ms BPO96F getijdenboek, Parijs, 4e kwart 15e eeuw

Literatuur:

• Plummer 1982, p. 69

New York, Pierpont Morgan Library

Ms H 5 getijdenboek, Parijs, ca 1495-1500 navolger van de Meester van Jacques de Besançon

Literatuur:

• Plummer 1982, nr. 93

Ms M 20 Statuten van de Orde van St. Michael, Parijs, ca 1490

Literatuur:

• Durrieu 1911
• Gabriel 1979
• Plummer 1982, nr. 89

Ms M 179 getijdenboek, Parijs, 4e kwart 15e eeuw

Literatuur:

• Plummer 1982, p. 69

Ms M 195 getijdenboek, Parijs, 4e kwart 15e eeuw

Literatuur:

• Plummer 1982, p. 69

Ms M 231 getijdenboek, Parijs, ca 1485-90

Literatuur:

• Plummer 1982, nr. 90
• Wieck 1997, nr. 93

Ms M 815 getijdenboek, Parijs, 4e kwart 15e eeuw

Literatuur:

• Plummer 1982, p. 69

Ms M 934 psalter, Parijs, ca 1495-1498, verluchting door Meester van Jacques de Besançon en Meester van Philippe de Guelders

Literatuur:

• Plummer 1982, nr. 91

Parijs, Bibliothèque Mazarine

Ms 410 missaal, Frankrijk, 1485

Literatuur:

• Spencer 1974, p. 240, nt 18

Ms 412 missaal, Frankrijk, ca 1492, verluchting door Meester van Jacques de Besançon en Meester van het (zeer kleine) getijdenboek van Anne van Bretagne: f. 424 en 432

Literatuur:

• Durrieu 1892, p. 37, 59-61, nrs. IV-V
• Parijs 1904, nr. 54
• Leroquais 1924, III, p. 149-150
• Sterling 1990, p. 227
• Blois & Parijs 1992, nr. 139

Ms 429 missaal, Frankrijk, ca 1491-2

Literatuur:

• Spencer 1974, p. 240

Ms 461 Office noté de saint Jean l’Evangéliste, Frankrijk, 1485

Literatuur:

• De Mely 1913, p. 259
• Spencer 1974, p. 240, nt 18
• Avril & Reynaud 1993, p. 256

Parijs, Bibliothèque Nationale

Estampes, Te 8 fol. Rés. La Danse macabre. Les Trois morts et les trois vifs. Gedrukt door Pierre Le Rouge voor Antoine Vérard, Parijs, ca 1491-92

Literatuur:

• Blois & Parijs 1992, nr. 18

Ms fr 244-245 Jacques de Voragine, La Légende dorée, 2 vols., ca 1480-1490

Literatuur:

• Delisle 1868-1881, I, p. 259; II, p. 355
• Durrieu 1892, p. 33, 34, 82, pl. IV
• Parijs 1904, nr. 157
• Blum & Lauer 1930, p. 81, pl. 52
• Parijs 1937, nr. 205
• Spencer 1974, p. 239
• Sterling 1990, p. 226-7
• Parijs 1991, nr. 34
• Avril & Reynaud 1993, nr. 136

Ms fr 728 Jules César (vert. door Robert Gaguin) Frankrijk, 1485

Literatuur:

• Spencer 1974, p. 240, nt 18

Ms fr 5868 Vie abrégée, Parijs, 4e kwart 15e eeuw

Literatuur:

• Plummer 1982, p. 70

Ms grec 55 Lectionnaire grec du cardinal de Bourbon, ca 1480-1482

Literatuur:

• Sterling 1990, p. 221-7
• Parijs 1991, nr. 33
• Avril & Reynaud 1993, nr. 137

Ms lat 774 psalter, Parijs, voor 1498, met o.a. portret van Karel VIII

Literatuur:

• Plummer 1982, p. 70
• Blois & Parijs 1992, nr. 24

Ms lat 880 missaal, Frankrijk, 1489, verluchting wordt in de oudere literatuur ook wel toegeschreven aan Jehan Rigot, zie aldaar

Literatuur:

• Spencer 1974, p. 240

Ms lat 1366 getijdenboek, ca 1490

Literatuur:

• Durrieu 1892, p. 66, nr. XVI
• Leroquais 1927, I, p. 179, nr. 80, pl. LXXXVI-VII
• Avril & Reynaud 1993, nr. 138

Res vélins 359 Henricus Suso, L’Orloge de sapience, gedrukt voor Antoine Vérard, Parijs, 10 maart 493-1494

Literatuur:

• Blois & Parijs 1992, nr. 23

Res vélins 488 Boccaccio, De consolatione philosophiae, Parijs, 1494 (inkunabel, gedrukt door Antoine Vérard)

literatuur:

• Rouen 2016, nr. 87

Res vélins 611 Esope. Les Apologues et fables de Laurens Valle. Petrarca, Ditz des sages hommes, vertaling door Guillaume Tardif, gedrukt voor Antoine Vérard, Parijs, ca 1493

Literatuur:

• Blois & Parijs 1992, nr. 21

Res vélins 614-616 Lancelot du Lac. La Quete du Saint-Graal. La Mort le roi Artu. Gedrukt voor Antoine Vérard, Parijs, 1494

Literatuur:

• Blois & Parijs 1992, nr. 20

Rés. vélins 689 Jacques de Voragine, La Légende dorée (Franse vert. door Jean de Vignay), Parijs, 1493 door Meester van de Chronique scandaleuse: frontispice op f. 1 en Meester van Jacques de Besançon: merendeel van de 110 kleine miniaturen in marge en tekst

Literatuur:

• Parijs 1904, nr. 214
• Avril & Reynaud 1993, nr. 151

Res vélins 696 Josephus, De la bataille Judaïque (gedrukt door Antoine Vérard), Parijs, 1492

Literatuur:

• Durrieu 1892, p. 42-44, 86-87, nr. XXXVII
• Parijs 1904, nr. 211
• Blum & Lauer 1930, p. 81-2, pl. 53
• Plummer 1982, p. 69
• Sterling 1990, p. 227-8
• Blois & Parijs 1992, nr. 19
• Avril & Reynaud 1993, nr. 140

Res vélins 1223 Le livre de Jehan Bocasse de la louenge et vertu des nobles et cleres femmes (gedrukt door Antoine Vérard), Parijs, 1493 (f. hiii)

Literatuur:

• Spencer 1974, p. 240

Parijs, Musée du Louvre, Cabinet des Dessins

RF 29080 Fragment uit een graduaal met de initaal G waarin de Geboorte van de Maagd, Parijs, ca 1478-1500 Meester van Jacques de Besançon

Parijs, Musée National du Moyen Age et des Thermes de Cluny

Inv. 22714 fragment met initiaal met Verrijzenis, Parijs, ca 1500-1524 navolger van Meester van Jacques de Besançon – François le Barbier (de jongere)

Parijs, Musée du Petit Palais, Collection Dutuit

Ms Dutuit 114 Boccaccio, De consolatione philosophiae, Parijs, 1494 (inkunabel, gedrukt door Antoine Vérard)

literatuur:

• Rouen 2016, nr. 87

Rotthalmünster, Antiquariaat Heribert Tenschert

Leuchtendes Mittelalter V (1993), nr. 22 getijdenboek, Parijs, ca 1490

Literatuur:

• König 1993, nr. 22

Leuchtendes Mittelalter VI (1994), nr. 35 Julius Caesar, De bello gallico, franse vertaling door Robert Gaguin, Parijs, 1488, verluchting door Meester van Robert Gaguin: 8 van de 9 grote miniaturen, en meester uit de omgeving van de Meester van Jacques de Besançon: f. 60r Caesar in krijgsraad

literatuur:

• Avril & Reynaud 1993, p. 262
• König 1994, nr. 35

Vaticaanstad, Biblioteca Apostolica Vaticana

Vat lat 3748 Benedictionaal en Pontificaal, Parijs ca 1480-90

Literatuur:

• Biblioteca Apostolica Vaticana 1992, p. 258-9

Waddesdon Manor, James A. de Rothschild Collection

Ms 19 missaal, Parijs, ca 1500 navolger van de Meester van Jacques de Besançon

Literatuur:

• Delaissé-Marrow-de Wit 1977, p. 395-415
• Plummer 1982, p. 72

Wenen, Osterreichische Nationalbibliothek

Cod 2637 L’Institution et les statuts de l’ordre de Saint Michel, Parijs, ca 1490

Literatuur:

• Durrieu 1892, p. 56, 83, nr. XXXII.A
• Durrieu 1911, pl. V
• Pächt-Thoss 1974, p. 92-3, afb. 160-3
• Wenen 1978, nr. 48 daar als: Meester François
• Plummer 1982, p. 68

Literatuur

1. Delisle 1868-1881, I, p. 259; II, p. 355
2. Durrieu 1892, p. 33, 34, 82, pl. IV; p. 56, 83, nr. XXII.A; p. 66, nr. XVI
3. Parijs 1904, nrs. 157, 211, 214
4. Olschki 1910, nr. 42
5. Durrieu 1911, pl. V
6. Leroquais 1927, I, p. 179, nr. 80, pl. LXXXVI-VII
7. Blum & Lauer 1930, p. 81, pl. 52
8. De Ricci 1937, I, nr. 296
9. Parijs 1937, nr. 205
10. Baltimore 1949, nr. 113
11. Rothe 1966, plaat 89 met beschrijving p. 258
12. Spencer 1974
13. Pächt-Thoss 1974, p. 92-3, afb. 160-3
14. Delaissé-Marrow-de Wit 1977, p. 395-415
15. Cahn & Marrow 1978, p. 262-3, nr. 79|
16. Wenen 1978, nr. 48
17. Gabriel 1979
18. Plummer 1982, p. 68, 69, 70, 72, nrs. 89, 90, 91, 93
19. New York, Christie’s, Catalogus 20 mei 1983, lot 46
20. Sterling 1990, p. 226-228
21. Parijs 1991, nrs. 33, 34
22. Biblioteca Apostolica Vaticana 1992, p. 258-9
23. Blois & Parijs 1992, nrs. 18, 19, 20, 21, 23
24. Avril & Reynaud 1993, nrs. 136, 137, 138, 140, 151, p. 262
25. Drouot catalogus 22 februari 1993, lot 46
26. König 1993, nr. 22
27. Christie’s 29 juni 1994, lot 40
28. König 1994, nr. 35
29. Jörn Günther 1995 (2), nr. 22
30. Wieck 1997, nr. 93
31. Sotheby’s 18 juni 2002, lots 44, 55
32. De Hamel 2005, p. 55, nr. 43
33. Sotheby’s 6 juli 2006, lot 89
34. Deldicque 2014
35. Morrison 2014
36. Nettekoven 2016, p. 21-22, afb. 6, 9
37. Rouen 2016, nr. 87
38. New York, Christie’s, Catalogus 23 april 2021 (Rosenberg), lot 15