Meester van Karel V

Master of Charles V

Vlaams boekverluchter (of werkplaats), aanvankelijk werkzaam in Brussel en later in Mechelen tussen 1505 en 1533. Hij ontving veel opdrachten van het hof en ontleent zijn door Winkler 1925 gegeven naam aan een gebedenboek dat hij verluchtte voor Karel V (thans in Wenen, Osterreichische Nationalbibliothek, cod 1859).

Aangezien de toegeschreven manuscripten onderling nogal verschillen (het Weense handschrift is gerelateerd aan de stijl van Simon Bening, terwijl het handschrift bewaard te New York, Pierpont Morgan Library, ms. M 696 wijst op kennis van het werk van paneelschilders als Quinten Metsys en Jan Gossaert) is waarschijnlijk sprake van een werkplaats en niet van één individuele verluchter (aldus Wieck 1997, p. 18). Smeyers 1998, p. 434 stelt (daarentegen) dat de handschriften uit het atelier van de meester zeer homogeen zijn.

Met name in Los Angeles-London 2003, p. 495 e.v. (zie ook hierna), wordt een handenscheiding aangebracht in het oeuvre van de Meester van Karel V. Ook hier (met name het handschrift in Alnwick Castle) wordt gewezen op parallellen met de portretschilderkunst van Jan Gossaert.

De Meester van Karel V is vooral herkenbaar aan zijn nogal smalle lijsten in gotische en renaissancearchitectuur. Op dit punt bestaat een relatie met de renaissance architectuur in het werk van de Brusselse paneelschilder Bernard van Orley.  De Meester van Karel V was aldus een van de eerste romanisten onder de verluchters en een van de eerste verluchters die het Antwerpse maniërisme toepaste in manuscripten. Ook de gebruikelijke Gents-Brugse strooiranden worden echter in handschriften aangetroffen die aan de Meester van Karel V dan wel diens werkplaats worden toegeschreven.

De toeschrijving door Winkler 1925 en Von Liechtenstein 1976 van miniaturen uit het beroemde Sforza getijdenboek aan de Meester van Karel V wordt thans niet meer aanvaard (zie Dogaer 1987, p. 169). Dit geldt daardoor, gelet op de onderlinge relatie, ook voor de miniatuur met een “Anna Selbdritt” in de collectie van Dr. Grabowsky in Berlijn. Ook de doorsnee verluchtingen uit een getijdenboek in Den Haag (KB 133 D 11), van oudsher (Winkler 1925, p. 172) toegeschreven aan onze meester, stammen waarschijnlijk niet van zijn hand en zijn wellicht (Smeyers 1998, p. 434, nt. 24) vervaardigd door een zekere Franciscus Verheyden, de schrijver van dit handschrift); het verschil in kwaliteit tussen de afgebeelde visitaties bevestigen dit oordeel.

Een verluchter die in de omgeving van de Meester van Karel V werkte was de Meester van het Sigmaringen Gebedenboek.

In Los Angeles-London 2003, p. 495 e.v. worden voorts ook de handschriften bewaard in New York, Pierpont Morgan Library, toegeschreven aan onderscheiden verluchters uit de omgeving van de Meester van Karel V, te weten de Meester van Morgan M 491) naar dit handschrift in de Morgan Library, welke verluchter dan ook verantwoordelijk zou zijn voor Den Haag, ms 133 D 11, Londen, ms add 35218 en Wenen cod 1875, en de Meester van Morgan M 696. Beide meesters worden vooralsnog niet apart behandeld in dit lexicon.

Ook het werk van de Meester van Kardinaal Wolsey vertoont raakvlakken met het werk van de Meester van Karel V en de verluchters uit diens omgeving.

Tot slot (vooralsnog) werd in 2018 door Morrison de verluchter die naast Simon Bening werkte aan het Lailang handschrift, voorheen aangeduid als een verluchter uit de omgeving van de Meester van Karel V, meer specifiek benoemd als de Meester van de Getty Lailang, zo genoemd naar de door hem vervaardigde verluchtingen in een Livre des fais van Jacques de Lalaing, bewaard in het Getty Museum in Malibu, Los Angeles (Ms 114).

Catalogus

Alnwick Castle, Duke of Northumberland

Ms 499 gebedenboek van Antoine de Berghes, Antwerpen, ca 1530

literatuur:

• Los Angeles-London 2003, nr. 168

Baltimore, Walters Art Gallery

Ms W 425 getijdenboek, Brussel, ca 1520-1530 verluchter in stijl van de Meester van Karel V

Beloeil, privé-verzameling

Getijdenboek, 1532 verluchting door Meester van Karel V?

literatuur:

• Brussel 1985, nr. 67
• Dogaer 1987, p. 170

Brussel, Koninklijke Bibliotheek

Ms 10895 gebedenboek

literatuur:

• Dogaer 1987, p. 170

Ms II 668 getijdenboek

literatuur:

• Dogaer 1987, p. 170

Ms IV 415 gebedenboek

literatuur:

• Dogaer 1987, p. 170

Den Haag, Koninklijke Bibliotheek

Ms 133 D 11 getijdenboek, verlucht in omgeving van de Meester van Karel V?

literatuur:

• Winkler 1925 (1978), p. 172
• Den Haag 1980, nr. 86
• Dogaer 1987, p. 170
• Smeyers 1998, p. 434, nt. 24 met echter toeschrijving van de verluchting aan de schrijver van het handschrift Franciscus Verheyden
• Los Angeles-London 2003, p. 495, daar als Meester van Morgan M 491

Hamburg, Dr. Jörn Günther Antiquariat (Thans Basel & Stalden)

Ms nr. 10 (site 2020) getijdenboek (14 grote en 52 kleine miniaturen), Vlaanderen, Hainaut, Valenciennes, ca 1520 verluchters uit omgeving van de Meester van Karel V en de Meester van Kardinaal Wolsey

Londen, British Library

Ms add 25693 metrisch leven van Jezus, verlucht voor Anna, echtgenote van Ferdinand I, Vlaanderen, ca 1530/1540 verlucht door navolger van de Meester van Karel V

literatuur:

• Smeyers 1998, p. 470, nt. 136
• Los Angeles-London 2003, p. 495/6, nt. 13

Ms add 35218 getijdenboek, Vlaanderen, ca 1530/1540 verlucht door navolger van de Meester van Karel V

literatuur:

• Los Angeles-London 2003, p. 495 daar als Meester van Morgan M 491

Londen, Sotheby’s

Catalogus 21 april 1998, lot 186 Arenberg Missaal, Antwerpen, ca 1524

literatuur:

• Winkler 1925 (1978), p. 168
• Sotheby’s 11 december 1984, lot 55 daar als Mechelen, ca 1520 door Meester van Karel V
• Sotheby´s 21 april 1998, lot 186
• Los Angeles-London 2003, p. 503, nr. 170, daar als medewerker van de Meester van Kardinaal Wolsey

Catalogus 6 juli 2000 Lot 77 + aparte catalogus Het Capricorn getijdenboek, Brugge ca 1525-30, samen met Simon Bening en de Meester van Vatican LAT 10293= wellicht De Meester van de David Scenes

literatuur:

• Sotheby’s catalogus 6 juli 2000,  lot 77 + aparte catalogus

Madrid, Instituto de Valencia de Don Juan

Inv nr 26-iii-41 Getijdenboek van Mencia de Mendoza, 3^e echtgenote van Hendruk III van Nassau, Brussel, ca 1538 verluchting door Meester van Karel V en andere verluchters

literatuur:

• Den Haag 1998, nr. 16, p. 22, 23, 47
• As-Vijvers 2013, p. 531-533

Malibu, J. Paul Getty Museum

Ms 114 Livre des faits de Jacques de Lalaing, Brugge, ca 1530-1540, verluchting door Simon Bening: f. 10r de auteur in zijn studeerkamer en verluchter uit de omgeving van de Meester van Karel V (thans genaamd: Meester van de Getty Lailang): overige miniaturen

literatuur:

• Morrison 2018, p. 91 e.v.

New York, Pierpont Morgan Library

Ms M 491 Getijdenboek van Karel V, Brussel, ca 1533

literatuur:

• De Ricci 1935-1940 vol. 2, p. 1459
• Bond & Faye 1962, p. 346, p. 346
• Los Angeles-London 2003, p. 495, nr. 166, daar als Meester van Morgan M 491

Ms M 696 Getijdenboek van Karel V, Brussel, ca 1547

literatuur:

• Dogaer 1987, p. 169-170
• Wieck 1997, nrs. 8, 84
• Los Angeles-London 2003, p. 495, nr. 167, daar als Meester van Morgan M 696

Oxford, Bodleian Library

Ms canon liturg 148 gebedenboek, Vlaanderen, ca 1530/1540 verlucht door navolger van de Meester van Karel V

literatuur:

• Dogaer 1987, p. 170
• Los Angeles-London 2003, p. 495/6, nt. 13

Rotthalmünster, Antiquariat Heribert Tenschert

Katalog XX Illumination und Illustration (1987), nr. 25 getijdenboek, Mechelen, ca 1510-1520, 4 volbladminiaturen met f. 10v kruisiging, 13v annunciatie, 28v Bathseba en David, 37v engel die de zielen van mensen uit de hel redt

literatuur:

• Tenschert 1987, nr. 25 daar als werkplaats van Meester van Karel V
• Los Angeles-London 2003, p.503 daar als medewerker van de Meester van Kardinaal Wolsey

Vaticaanstad, Biblioteca Apostolica Vaticana

Ms vat lat 9495 getijdenboek

literatuur:

• Dogaer 1987, p. 170

Wenen, Archieven van het Gulden Vlies

Ms 10 Wapenboek van de orde van het Gulden Vlies, kort na 1505

literatuur:

• Dogaer 1987, p. 169-170

Wenen Osterreichische Nationalbibliothek

Cod 1859 gebedenboek van Karel V, Brussel of Mechelen, ca 1516-1519

literatuur:

• Winkler 1925 (1978), p. 205
• Brussel 1962, nr. 87
• Von Liechtenstein 1976
• Thoss 1987, nr. 86, afb. 27
• Smeyers 1998, p. 433, 434, 442

Cod ser n 2624 Getijdenboek van Ferdinand I van Oostenrijk (niet te verwarren met het onder signatuur 1875 in dezelfde bibliotheek bewaarde andere getijdenboek van Ferdinand I)

literatuur:

• Dogaer 1987, p. 169-170
• Thoss 1987, nr. 88, afb. 25
• Smeyers 1998, p. 470, nt. 135

Cod ser n 13251 Officium dive virginis marie verlucht door navolger van de Meester van Karel V

literatuur:

• Dogaer 1987, p. 169-170

Literatuur

1. Winkler 1925 (1978), p. 151-154, 168, 172, 205
2. De Ricci 1935-1940 vol. 2, p. 1459
3. Brussel 1962, nr. 87
4. Bond & Faye 1962, p. 346
5. Von Liechtenstein 1976
6. Sotheby’s 11 december 1984, lot 55
7. Brussel 1985, nr. 67
8. Den Haag 1980, nr. 86
9. Dogaer 1987, p. 169-170
10. Tenschert 1987, nr. 25
11. Thoss 1987, nr. 86, afb. 27, nr. 88, afb. 25
12. Wieck 1997, p. 18, 108, nrs. 8, 84
13. Den Haag 1998, nr. 16, p. 22, 23, 47
14. Smeyers 1998, p. 433, 434, 442, 461, 470
15. Sotheby´s 21 april 1998, lot 186
16. Sotheby’s catalogus 6 juli 2000,  lot 77 + aparte catalogus
17. Los Angeles-London 2003, p. 495 e.v., nr. 166, 167, 168, 170
18. As-Vijvers 2013, p. 531-533
19. Morrison 2018, p. 91 e.v.