Baltimore, Walters Art Gallery, Ms. W 175, f. 122r: Christus met donoren (detail)

Meesters met de Zwarte Ogen

Masters of the Dark Eyes

Groep van Noord-Nederlandse boekverluchters, werkzaam aan het einde van de bloeiperiode van de Noord-Nederlandse boekverluchtingskunst rond 1490-1515. De Meesters met de Zwarte Ogen zijn de belangrijkste en verreweg meest succesvolle verluchters van deze periode. Zij ontlenen hun naam aan de diepliggende ogen met zwarte oogkassen die zij aanbrachten bij de door hen geschilderde figuren.

Group of Northern Netherlandish book illuminators, working at the end of the heyday of the Northern Netherlandish book illumination art around 1490-1515. The Masters with the Black Eyes are the most important and by far the most successful illuminators of this period. They derive their name from the deep-set eyes with black eye sockets that they applied to the figures they painted.

De stijl van de Zwarte Ogen meesters is zeer herkenbaar. Naast de donkere schaduwranden om de ogen zijn de belangrijkste stilistische kenmerken die zij onderscheiden de uitbundige decoratieprogramma’s, de drukke composities waarbij figuren vaak dicht op elkaar zijn geplakt en soms meerdere scènes in één miniatuur worden afgebeeld, de ongebruikelijke lichteffecten in nachtelijke scènes en de toevoeging van randdecoratie die sterk beïnvloed werd vanuit de Zuidelijke Nederlanden.

The style of the Black Eyes masters is very recognizable. In addition to the dark shadow edges around the eyes, the most important stylistic features that distinguish them are the exuberant decoration programs, the busy compositions where figures are often glued together closely and sometimes several scenes are made into one thumbnail depicted, the unusual lighting effects in nighttime scenes and the addition of border decoration which was strongly influenced from the Southern Netherlands.
Deventer, Athenaeum bibliotheek, Ms 2000 D21 KL

De composities van de miniaturen zijn vaak druk vanwege de meerdere figuren en architecturale vormen. Bij het maken van de composities gebruiken de meesters vaak prenten als inspiratiebron, met name prenten van Israhel van Meckenem en Martin Schongauer.

Wat de stijl van de meesters van anderen onderscheidt is de grote aandacht voor uitgebreide narratieve scènes en het veelvuldig gebruik van non-figuratieve randdecoraties en initialen. Daarnaast hebben de meeste manuscripten die aan de meesters worden toegeschreven een uitgebreid decoratieprogramma waarbij vaak de chronologische volgorde van het leven van Christus wordt aangehouden.

Baltimore, Walters Art Gallery, Ms. W 175, f. 90v-95r

De handschriften van de Meesters met de Zwarte Ogen zijn rijkelijk versierd, voorzien van uitgebreide cycli illustraties en een nieuw soort marge-decoratie afgeleid van de Gent-Brugse strooiranden. Ongeveer 89 handschriften kunnen aan de Meesters met de Zwarte Ogen worden toegeschreven, verdeeld in de volgende 7 groepen:

1.

Bezborodko groep, waarbij de handschriften worden gerangschikt rond het Bezborodko getijdenboek (Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, ms  135 E 45). Kwalitatief zijn deze verluchters de beste (zie verder onder Meesters van het Bezborodko getijdenboek). Deze groep omvat thans 13 handschriften.

2.

Marciana groep, welke grootste groep haar naam ontleent aan een getijdenboek dat wordt bewaard in de Biblioteca Nazionale Marciana in Venetië (ms It I 35). Deze groep wordt gekenmerkt door een haast overdadige versiering, met gebruikmaking van de Gent-Brugse strooiranden. De belangrijkste meester van deze groep is de Meester van Cornelis Croesinck (zie aldaar). Daarnaast behoren ook de Meesters van Catharina van Wassenaer tot deze groep (zie aldaar). Deze groep telt inmiddels 27 handschriften. Een van de laatst toegeschreven handschriften betreft een getijdenboek in Deventer.

Deventer, Athenaeum bibliotheek, Ms 2000 D21 KL

3.

Robinson groep, zo genoemd naar een klein handschrift dat zich voorheen in de Robinson collectie te Londen bevond (thans Rotthalmünster, Antiquariat Heribert Tenschert Catalogus Leuchtendes Mittelalter VI (1994), nr. 40). De stijl van deze werken vormt haast een parodie op zichzelf, met bolle, uitpuilende gezichten en zeer zware schaduwen rond de ogen. De groep omvat 13 handschriften.

4.

Margareta van Oostenrijk-groep/Zuidelijke Groep, zo genoemd naar het zogenaamd voor haar gemaakt getijdenboek (Londen, Sotheby’s 17 juni 2003, lot 36), wellicht gemaakt in de Zuidelijke Nederlanden, en daarom ook wel genoemd: Zuidelijke Groep. Dit waarschijnlijk in Utrecht rond 1510 verluchtte getijdenboek bevat een opmerkelijk groot aantal miniaturen (meer dan 135) en valt met name op door de in grote gevarieerdheid uitgevoerde randen. De catalogus van Sotheby’s spreekt van een volledige galerij van laatmiddeleeuwse schilderkunst, opgenomen in een enkel boek. De groep telt 10 handschriften.

5.

Engelse groep, waarbij de stijl van de Zwarte-Ogen Meesters ook in Engeland navolging vond. Een van de handschriften van deze groep is een in Keulen bewaard gebleven graduaal (ms bu 93), alsmede een Speculum humanae salvationis, thans in de British Library.

Harley 2838, f.4v Miniatures of the Fall of Man and the Expulsion from Paradise.
Harley 2838, f. 5 Miniatures of Adam digging and Eve spinning with their children in the background, and on the right, the Ark, illustrating chapter 2.

6.

De Croesinck-groep die zijn naam ontleend aan een voormalige bezitter van een getijdenboek dat nu bewaard wordt in New York (Pierpont Morgan Library, ms M.1078). Klazina Broekhuysen bracht zeven handschriften onder in deze groep. Twee meesters kregen een eigen noodnaam namelijk de Meester van Cornelis Croesinck en de Meester van de heiligenfiguren.

7.

De Chillicothe-groep bevat slechts vier handschriften die kunnen toegewezen worden aan twee meesters: de Meester van de ovale Vrouwenkoppen en de Meester van de Chillicothe Passie. De groep werd genoemd naar een getijdenboek in de McKell Library in Chillicothe (Ohio) (McKell 15).

Zowel de tijd waarin de Zwarte-Ogen Meesters werkten als de plaats waar zij hun activiteiten uitoefenden is slechts bij benadering te bepalen. De handschriften zijn of kunnen worden gedateerd tussen ongeveer 1490 en 1515. De meeste groepen werkten in het graafschap Holland, maar ook Vlaanderen (groep 4) en Engeland (groep 5) behoorden uiteindelijk tot hun werkterrein. Voorts werkte minimaal 1 Zwarte-Ogen Meester in Keulen (zie Broekhuijsen & Korteweg 1989).

Catalogus

Antwerpen, Museum Plantin-Moretus

Ms 14.7 getijdenboek, Noord-Nederland, 1489 (Bezborodko groep)

literatuur:

  • Byvank/Hoogewerff 1925, nrs. 161
  • Brussel 1971, nr. 77
  • Broekhuijsen 1991, p. 403, nt. 3
  • Broekhuijsen 2009, cat. nr. 2
  • Watteeuw & Reynolds 2013, nr. 51

Ms 14.12 getijdenboek, Noord-Nederland, ca 1480-1500 (Marciana groep)

literatuur:

  • Byvank/Hoogewerff 1925, nr. 160
  • Brussel 1971, nr. 76
  • Den Haag 1980, p. 193
  • Nijmegen 1984, nr. 26
  • Broekhuijsen 2009, cat. nr. 16
  • Watteeuw & Reynolds 2013, nr. 49

Baltimore, Walters Art Gallery

Ms W 175 getijdenboek, Noord-Nederland, ca 1500 (Marciana groep)

Baltimore, Walters Art Gallery, Ms. W 175, f. 115v: Kruisiging

literatuur:

  • De Ricci 1935-1940, I, p. 777, nr. 129

Bloomington, University of Indiana, Lilly Library

Ricketts ms 133, 1491 (Bezborodko groep)

literatuur:

  • Broekhuijsen 1991, p. 403, nt. 3

Brussel, Koninklijke bibliotheek

Ms IV 216 getijdenboek, ca 1490 (Bezborodko groep)

literatuur:

  • Brussel 1971, nr. 53
  • Utrecht/New York 1989, nr. 100

Calais, Médiathèque Municipale Louis Aragon

Ms 3 getijdenboek, Noord-Nederland, ca 1490-1510 (Marciana groep)

literatuur:

  • Van Putte 2019, p. 131

Chillicothe (Ohio), McKell Library

Ms McKell 15 getijdenboek, Noord-Nederland, ca 1490-1510 (Chillicothe-groep)

Den Haag, Koninklijke Bibliotheek

Ms 76 F 31, getijdenboek (Bezborodko groep, samen met 1 van de Meesters van Hugo Jansz. Van Woerden en andere verluchter)

literatuur:

  • Utrecht/New York 1989, p. 286

Voor verdere literatuur zie onder: Meesters van Hugo Jansz. Van Woerden

Ms 76 G 9 getijdenboek, Noord-Nederland, ca 1490 (Marciana groep)

literatuur:

  • Vogelsang 1899, p. 30, 90, 112
  • Byvank/Hoogewerff 1925, nr. 179
  • Byvanck 1931 (1), p. 40
  • Byvanck 1937, p. 111, 136, 137
  • Den Haag 1950, nr. 55
  • Enschede 1950, nr. 52
  • Brussel 1971, nr. 55
  • Den Haag 1980, p. 193
  • Den Haag 1983, nr. 74
  • Gouda 1986, nr. 306
  • König 1989 (1), p. 258

Ms 76 G 16 getijdenboek, Noord-Nederland, ca 1490 (Bezborodko groep)

literatuur:

  • Vogelsang 1899, p. 30, 90, 112
  • Byvank/Hoogewerff 1925, nr. 162
  • Byvanck 1931 (1), p. 40
  • Byvanck 1937, p. 111, 137
  • Den Haag 1950, nr. 51
  • Enschede 1950, nr. 48
  • Brussel 1971, nr. 54
  • Den Haag 1980, nr. 79
  • Gouda 1986, nr. 307
  • Broekhuijsen 1991, p. 403, nt. 3

Ms 78 A 32 koorboek-psalter, Noord-Nederland, ca 1521 (Zuidelijke Groep)

literatuur:

  • Broekhuijsen 2009, cat nr. 74

Ms 135 E 19 gebedenboek, Noord-Nederland, ca 1490-1495 (Croesinck groep)

literatuur:

  • Den Haag 1980, nr. 77
  • Utrecht/New York 1989, nr. 102

Ms 135 E 45 Bezborodko getijdenboek, Noord-Nederland, 1490 (Bezborodko groep)

literatuur:

  • Den Haag 1980, nr. 78
  • Utrecht/New York 1989, p. 285

BPH 2 getijdenboek, Zuid-Holland, 1491, verluchting door de Meesters van het Bezborodko Getijdenboek: alle miniaturen m.u.v. de 3 miniaturen op p. 210, 236 en 266, welke geschilderd zijn door de Meester van James 146 (Bezborodko groep)

literatuur:

  • Broekhuijsen & Korteweg 1989, p. 66, 75
  • Utrecht/New York 1989, nr. 99
  • Broekhuijsen 1991, p. 403, 405-6
  • Broekhuijsen 2009, cat. nr. 1
  • Amsterdam 2009, nr. 19

BPH 63 Getijdenboek, Utrecht, 1491 (Marciana groep)

literatuur:

  • Broekhuijsen & Korteweg 1989, p. 68
  • König 1989 (1), nr. 41
  • Broekhuijsen 2009, cat. nr. 44
  • Amsterdam 2009, nr. 20

BPH 151 getijdenboek, Utrecht, ca 1460-1470: de Meester van Gijsbrecht van Brederode; Noord-Nederland, ca 1510: toegevoegde miniaturen door een van de Meesters van de Zwarte Ogen (Margareta van Oostenrijk-groep/Zuidelijke Groep)

literatuur:

  • Sotheby’s 18 juni 1991, lot 135
  • Wüstefeld 1993, p. 143, 221, nt. 22
  • Broekhuijsen 2009, nr. 64
  • Amsterdam 2009, nr. 2
  • Rudy 2016

Deventer, Athenaeum bibliotheek

Ms 2000 D21 KL getijdenboek, Noord-Nederland, ca 1500 (Marciana groep)

Deventer, Athenaeum bibliotheek, Ms 2000 D21 KL

literatuur:

  • Broekhuijsen & Korteweg 1989, p. 67
  • Van Putte 2019

Keulen, Erzbischöfliches Diözesan-Museum

Ms Bu 93 graduaal, Engeland, ca 1500 (Engelse groep)

literatuur:

  • Utrecht/New York 1989, p. 286

Kopenhagen, Koninklijke bibliotheek

Ms GL kgl saml 1607 qu getijdenboek, ca 1500-1510 (Margareta van Oostenrijk-groep/Zuidelijke Groep)

Leiden, Universiteitsbibliotheek

Ms BPL 3091 getijdenboek van Catharina van Wassenaer (1 los blad met 2 miniaturen in Londen, Sotheby’s, 18 juni 1991, lot 39), Noord-Nederland, ca 1514 (Marciana groep)

literatuur:

  • Utrecht/New York 1989, p. 286
  • Sotheby’s 18 juni 1991, in lot 39

Leeds, University Library

Brotherton Collection ms 7 getijdenboek, ca 1500-1510 (Margareta van Oostenrijk-groep/Zuidelijke Groep; samen met Meester van het Adair getijdenboek)

literatuur:

  • Utrecht/New York 1989, nr. 97
  • Rudy 2016

Londen, British Library

Ms add 19917 handschrift, Noord-Nederland, ca 1490 (Marciana groep)

literatuur:

  • Den Haag 1980, p. 193
  • König 1989 (1), p. 258

Ms add 20859 handschrift, Noord-Nederland, ca 1490-1510 (Marciana groep)

literatuur:

  • Den Haag 1980, p. 193
  • Van Putte 2019, p. 131

Ms Harley 2838 Speculum humanae salvationis, Londen, ca 1500 (Engelse groep)

Harley 2838, f.33v Miniatures of the Harrowing of Hell, and a horned Moses parting the Red Sea.
Harley 2838, f. 34 Miniatures of Abraham being rescued by an angel, and Lot and his daughters fleeing Sodom.

literatuur:

  • London 2011-2012, nr. 38

Ms Royal 2 B XIII gospel lectionarium, Londen, 1508 (Engelse groep)

literatuur:

  • London 2011-2012, nr. 42

Londen, Robinson Collection

Gebedenboek (Robinson groep) thans Rotthalmünster, Antiquariat Heribert Tenschert

literatuur:

  • Utrecht/New York 1989, p. 286

Londen, Sotheby’s

Catalogus 18 juni 1991, lot 39 Los blad met 2 miniaturen, rectozijde: hl. Hieronymus, versozijde: hl. Hubertus, afkomstig uit het getijdenboek van Catharina van Wassenaer, thans Leiden, Universiteitsbibliotheek, Noord-Nederland, ca 1514 (Marciana groep)

literatuur:

  • Sotheby’s 18 juni 1991, lot 39

Catalogus 18 juni 2002, lot 59 getijdenboek, met f. 89v pinksteren, 109r kruisiging, 148r laatste oordeel en 173v zielen in het hellevuur, Noord-Nederland, ca 1490-1500

literatuur:

  • Sotheby’s 18 juni 2002, lot 59

Catalogus 17 juni 2003 (Ritman, 3) Lot 36 Zogenaamde Getijdenboek van Margaret van Oostenrijk, Noord-Nederland, waarschijnlijk Utrecht, ca 1510 (Margareta van Oostenrijk-groep/Zuidelijke Groep)

literatuur:

  • Utrecht/New York 1989, p. 286
  • Sotheby’s 17 juni 2003 (Ritman, 3), lot 36

Lyon, Bibliothèque municipale

Ms 5999 getijdenboek, Noord-Nederland, ca 1490-1510 (Marciana groep)

literatuur:

  • Van Putte 2019, p. 131

Madrid, Museo Lazaro Galdiano

Ms 15959 getijdenboek, Noord-Nederland, ca 1490-1510 (Marciana groep)

literatuur:

  • Van Putte 2019, p. 131

New York, Pierpont Morgan Library

Ms G 5 getijdenboek, Noord-Nederland, ca 1500

literatuur:

  • Den Haag 1980, p. 193

Ms M 156 getijdenboek, Utrecht, ca 1500

literatuur:

  • Den Haag 1980, p. 193

Ms M 1078 getijdenboek van Cornelis Croesinck en Hildegard van Alkemade, ca 1494 (Croesinck groep)

literatuur:

  • Utrecht/New York 1989, nr. 101

New York, Stillman Collection

Getijdenboek, Noord-Nederland, ca 1490

literatuur:

  • Utrecht/New York 1989, nr. 103

Oxford, Bodleian Library

Ms Buchanan f.1 (Bezborodko groep)

literatuur:

  • Broekhuijsen 1991, p. 403, nt. 3

Oxford, Christ Church

Ms 179 Ordinances van de Confraternity of the Immaculate Conception, Londen, ca 1503-1517 (Engelse groep)

literatuur:

  • London 2011-2012, nr. 39

Pommersfelden, Gräflich Schönbornse Bibliothek

Ms 343 getijdenboek, Noord-Nederland, ca 1490-1510 (Marciana groep)

literatuur:

  • Van Putte 2019, p. 131

Princeton, University Library

Ms Garrett 53 (Bezborodko groep)

literatuur:

  • Broekhuijsen 1991, p. 403, nt. 3

Princeton, University Library

Ms garrett 57 getijdenboek, Noord-Nederland, ca 1490-1510 (Marciano Groep)

literatuur:

  • Van Putte 2019, p. 131

    • Rotthalmünster, Antiquariat Heribert Tenschert

    Catalogus Leuchtendes Mittelalter VI (1994), nr. 40 passionaal, Noord-Nederland, ca 1476 (Robinson groep), bevat 30 paginagrote miniaturen en 32 grote initialen, bevond zich in de verzameling Robinson, waarmee dit handschrift naamgevend is voor deze groep

    literatuur:

    • Robinson catalogus 1953, Rare Books and Manuscripts, p. 136-8
    • Utrecht/ New York 1989, p. 286
    • Sotheby’s 23 juni 1992, lot 82
    • König 1994, nr. 40

    Stockholm, Kungliga Bibliotek

    Ms A 230 (Bezborodko groep)

    literatuur:

    • Utrecht/New York 1989, p. 285

    Utrecht, Universiteitsbibliotheek

    Ms 3 A 2 Weesper Missaal, Noord-Nederland, ca 1490

    literatuur:

    • Van der Horst 1989, nr. 119

    Venetië, Biblioteca Nazionale Marciana

    Ms It. I 35 getijdenboek, Noord-Nederland, ca 1490 (Marciana groep)

    literatuur:

    • Utrecht/New York 1989, p. 285

    Literatuur

    1. Vogelsang 1899, p. 30, 90, 112
    2. Byvank/Hoogewerff 1925, nrs. 160, 161, 162, 179
    3. Byvanck 1931 (1), p. 40
    4. De Ricci 1935-1940, I, p. 777, nr. 129
    5. Byvanck 1937, p. 111, 136, 137
    6. Den Haag 1950, nrs. 51, 55
    7. Enschede 1950, nrs. 48, 52
    8. Robinson catalogus 1953, Rare Books and Manuscripts, p. 136-8
    9. Brussel 1971, nrs. 53, 54, 55, 76, 77
    10. Den Haag 1980, nrs. 77, 78, 79
    11. Den Haag 1983, nr. 74
    12. Nijmegen 1984, nr. 26
    13. Gouda 1986, nrs. 306, 307
    14. Broekhuijsen & Korteweg 1989, p. 66, 68, 75
    15. Utrecht/New York 1989, p. 285-286, nrs. 97, 99, 100, 101, 102, 103
    16. Van der Horst 1989, nr. 119
    17. König 1989 (1), nr. 41, p. 252-258
    18. Broekhuijsen 1991
    19. Sotheby’s 18 juni 1991, lots 39, 135
    20. Sotheby’s 23 juni 1992, lot 82
    21. König 1994, nr. 40
    22. Broekhuijsen 1997
    23. Sotheby’s 18 juni 2002, lot 59
    24. Sotheby’s 17 juni 2003 (Ritman, 3), lot 36
    25. Broekhuijsen 2009, cat. nrs. 1, 2, 16, 44, 64
    26. Amsterdam 2009, nrs. 2, 19, 20
    27. London 2011-2012, nrs. 38, 39, 42
    28. Watteeuw & Reynolds 2013, nr. 49, 51
    29. Rudy 2016
    30. Van Putte 2019